Вызваленне горада Гродна і Гродзенскага раёна

Да сярэдзіны ліпеня 1944 г. у ходзе беларускай стратэгічнай наступальнай аперацыі "Баграціён" савецкія войскі ўзламалі абарону нямецкай групы армій «Цэнтр» на тэрыторыі Беларусі, разграмілі вялікую частку нямецкіх дывізій на гэтым участку фронту, вызвалілі сталіцу Беларусі г. Мінск і паспяхова развівалі наступленне на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Ад 5 ліпеня савецкія войскі ажыццяўлялі Беластоцкую наступальную аперацыю, падчас якой хуткімі тэмпамі прасоўваліся ў напрамку г. Гродна. Войскі саперніка дарэмна спрабавалі замацавацца на загадзя падрыхтаваных рубяжах, аказвалі ачаговае супраціўленне, адыходзілі на захад. Па меры прасоўвання да горада супраціўленне саперніка нарастала.

Нямецкае камандаванне надавала вялікае значэнне ўтрыманню г. Гродна, які з'яўляўся буйным вузлом камунікацый і адным з асноўных апорных пунктаў абароны на подступах да Германіі.

Яшчэ ў 1941 г. немцы ўключылі г. Гродна ў склад Усходняй Прусіі пад назвай Гарт і былі гатовыя абараняць яго як частку фатэрлянд, з асаблівым імпэтам, тым больш што р. Нёман была апошняй буйной воднай перашкодай на рубяжах Усходняй Прусіі. З аператыўнага пункту гледжання для немцаў было важна ўтрымаць пераправы праз р. Нёман у раёне горада і сам горад як выгадны плацдарм для магчымых контрнаступальных дзеянняў на правым беразе Нёмана. Раён Гродна быў зручным для нанясення контрудараў на стыку 2-га і 3-га Беларускіх франтоў (праз г. Гродна праходзіла раздзяляльная лінія паміж палосамі іх наступу), і яны наносіліся немцамі пераважна ў паласе наступлення 50-й арміі, што крышку затрымала, але не спыніла наступ савецкіх войскаў.

Для ўтрымання Гродна праціўнік падрыхтаваў дзве лініі абароны: першая праходзіла праз Пераселку, Дзевятоўку, Станіславава і іншыя прыгарадныя вёскі, другая - па старой ускраіне горада. Горад атрымаў статус крэпасці. Першая нямецкая лінія абароны абапіралася на старыя прыгонныя фарты часоў Першай сусветнай вайны і была ўзмоцнена танкамі і самаходных прыладамі.

Горад абаранялі каля шасці дывізій гітлераўцаў. У склад Гродзенскай групоўкі праціўніка ўваходзілі 5 ахоўных і паліцэйскіх палкоў групы "Ангальт" пад камандаваннем генерала Готліба, 3 пяхотных палка групы генерала Готберга, патрапаная ў папярэдніх баях і аднаўлялая баяздольнасць 50-я пяхотная дывізія (без аднаго палка), зводны жандарскі батальён і іншыя часткі, падцягнутыя з глыбокага тылу або перакінутыя з іншых участкаў фронту. Ім было загадана трымацца "чаго б гэта ні каштавала і без тэрміну". У якасці аператыўнага рэзерву на левым беразе Нёмана ў гатоўнасці контратакаваць савецкія войскі займала пазіцыі адборная дывізія гітлераўцаў - 3я танкавая дывізія СС «Мёртвая галава», якая ў спешным парадку была перакінутая з Румыніі для выратавання ад поўнага разгрому групы армій «Цэнтр». Паблізу горада таксама знаходзілася танкавая дывізія СС «Рэйх».

У Беластоцкай наступальнай аперацыі Чырвонай Арміі, падчас якой быў вызвалены г. Гродна, удзельнічалі войскі 2-га Беларускага фронту (генерал-палкоўнік Г.Ф. Захараў) у складзе 3-й (генерал-палкоўнік А.В. Гарбатаў), 49 -й (генерал-лейтэнант Т.І. Грышын), 50-й (генерал-лейтэнант І.В. Болдзін) і 4-й паветранай (генерал-палкоўнік авіяцыі К.А. Вяршынін) армій. Пераследуючы разгромленага ў ходзе Мінскай аперацыі саперніка, названыя войскі згодна з Дырэктывай Стаўкі Вярхоўнага Галоўнакамандавання ад 4 ліпеня 1944 г. атрымалі загад без аператыўнай паўзы развіваць наступ у кірунку гарадоў Навагрудак, Ваўкавыск, Беласток, завяршыць разгром якія адыходзілі 4-й і 9-й нямецкіх армій, не даць ім замацавацца і арганізаваць супраціў на загадзя падрыхтаваных да абароны рубяжах, выйсці да мяжы з Усходняй Прусіяй і ў паўночна-ўсходнія раёны Польшчы. 5 - 16 ліпеня савецкія войскі праследавалі праціўніка, знішчалі іх ар'ергард і адлюстроўвалі контратакі. 8 ліпеня войска 3-й арміі вызвалілі Навагрудак і да канца 9 ліпеня, прасунуўшыся за 5 сутак на 120 - 125 кіламетраў, дасягнулі р. Нёман і Моўчадзь, фарсіравалі 3 водныя перашкоды, 14 ліпеня вызвалілі Ваўкавыск і выйшлі да ракі Свіслач. Войскі 49-й і 50-й армій у гэты час адлюстроўвалі спробы саперніка прарвацца з акружэння пад Мінскам (Мінскі «кацёл») у паўднёвым і паўднёва-заходнім напрамках.

Уведзеныя ў бітву 10 ліпеня войска 50-й арміі да 16 ліпеня выйшлі на рубеж вусце р. Свіслач - сярэдняя плынь Нёмана і ва ўзаемадзеянні з войскамі 3-га гвардзейскага кавалерыйскага корпуса (генерал-лейтэнант М.С. Аслікоўскі), а таксама 36-га стралковага корпуса (генерал-маёр К.І. Правалы) 31-й арміі (генерал -палкоўнік В.У. Дзеясловаў) 3-га Беларускага фронту (генерал арміі І.Д. Чарняхоўскі), якія ўдзельнічалі ў правядзенні Віленскай наступальнай аперацыі, пры ўдзеле часткі сіл 1-й паветранай арміі (генерал-палкоўнік авіяцыі т.т. Хрюкін) пачалі штурм горада і крэпасці Гродна.

У ходзе папярэдніх наступальных баёў, пачалася 23 чэрвеня 1944 г., які савецкія войскі панеслі вялікія страты ў жывой сіле і баявой тэхніцы. Колькасны склад стралковых дывізій не перавышаў у сярэднім 5,5 тысяч чалавек, а стралковых рот - 40 - 50 чалавек. Тылы адставалі ад хутка прасоўваецца наперад надыходзячых частак. Адчуваўся недахоп боепрыпасаў, гаручага, што абумовіла адставанне артылерыі ўзмацнення, танкавых частак. Але гэта не зніжала наступальнага парыву савецкіх войскаў.

У перыяд баёў за горад і крэпасць Гродна паралельна з мяжуючымі часткамі Чырвонай Арміі дзейнічалі і партызаны Беластоцкага злучэння. Народныя мсціўцы актыўна ўдзельнічалі ў захопе апорных пунктаў на подступах да горада, выводзілі нашы падраздзяленні на асобныя аб'екты, склады з боепрыпасамі і гаручым, што дазваляла з меншымі стратамі іх знішчаць.

13 ліпеня а 18 гадзіне 6-я гвардзейская кавалерыйская дывізія (генерал-маёр П.П. Брыкеля) 3-га гвардзейскага кавалерыйскага корпуса выйшла да паўночнай ускраіны Гродна і завязала бой з пяхотай і танкамі праціўніка ў раёне в. Кульбакі.

14 ліпеня ўслед за кавалерыстамі да горада падышлі часці 36-га стралковага корпуса 31-й арміі. Гэта дазволіла ўшчыльніць баявыя парадкі надыходзячых войскаў, а таксама пачаць фарсіраванне р. Нёман на поўнач ад горада. У другой палове дня адзін з палкоў 32-й кавалерыйскай дывізіі (генерал-маёр І. П. Калюжны) уплаў пераправіўся праз р. Нёман і захапіў невялікі плацдарм на яго левым беразе ў раёне в. Лялек.

У ноч з 14 на 15 ліпеня раку фарсіравалі часткі 220-й стралковай дывізіі (генерал-маёр В.А. Палявік) 36-га стралковага корпуса.

Нямецка-фашысцкія войскі аказвалі жорсткі супраціў на рубяжы Станіславава - Дзевятоўка - цагляны завод, неаднаразова прадпрымаючы лютыя контратакі. У ходзе двухдзённых напружаных баёў 6-я кавалерыйская і 174-я стралковая (палкоўнік М.І. Дзёмін) дывізіі прарвалі абарону на гэтым рубяжы і ў 22 гадзіны 15 ліпеня пачалі баі ў горадзе. У паўночна-заходнюю частку горада ўступілі паліцы 220-й (генерал-маёр В.А. Палявік) і 352-й (генерал-маёр М.М. Стрыжэнка) стралковых дывізій 36-га стралковага корпуса, з усходу і паўднёва-ўсходу надыходзілі 42-я стралковая дывізія (палкоўнік А.І. Сліц) 69-га стралковага корпуса (генерал-маёр М.М. Мультан), а таксама 95-я (палкоўнік С.К. Арцем'еў) і 290-я (генерал-маёр І.Г. Гаспаран) стралковыя дывізіі 81-га стралковага корпуса (генерал-маёр Ф.Д. Захараў) 50-й арміі. Да раніцы 16 ліпеня асноўная частка г. Гродна, размешчаная на правым беразе р. Нёман, была вызвалена ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. У гонар гэтай перамогі ў Маскве ўвечары таго ж дня быў дадзены салют 20 артылерыйскімі залпамі з 224 гармат. Загадам ВГК ад 16 лiпеня 1944 г. войскам, якія ўдзельнічалі ў вызваленні г. Гродна, была аб'яўлена падзяка.

Савецкім частках і злучэнням, якія змагаліся ў раёне г. Гродна, вялікую падтрымку аказвала авіяцыя. Групы штурмавікоў па 6 - 8 самалётаў бесперапынна лёталі над полем бою і трапна змагаліся з ворагам. Разам з савецкімі авіятарамі адважна змагаліся французскія лётчыкі знішчальнага авіяпалка «Нармандыя», які ўваходзіў у склад 1-й паветранай арміі. За баявыя заслугі і мужнасць, праяўленыя падчас баёў пры фарсіраванні Нёмана, 28 лістапада 1944 г. палку было прысвоена найменне «Нёманскі» і назва «Нармандыя - Нёман» .

Раніцай 24 ліпеня, пасля зацятых баёў і адлюстравання магутнага контрудару саперніка, была цалкам вызвалена левабярэжная занёманскай частцы горада.

За вызваленне г. Гродна многія савецкія воіны былі ўзнагароджаны ордэнамі, сотні воінаў удастоены ўрадавых узнагарод, званне Героя Савецкага Саюза прысвоена капітанам Ю.Д. Іўліеву, К.А. Кошману і Н.Т. Аўчыннікавай, старэйшаму лейтэнанту П.П. Кажамякіну, лейтэнантам Ф.М. Бажоре і І.І. Дзьякаву, малодшаму сяржанту М.Т. Курбатаву.

Загадамі Вярхоўнага Галоўнакамандуючага ад 25 ліпеня 1944 г. за вызваленне г. Гродна і ліквідацыю гродзенскай групоўкі нямецка-фашысцкіх войскаў у перыяд правядзення Беластоцкай аперацыі 1944 г. і Віленскай аперацыі 1944 г. ганаровага наймення Гродзенскіх удастоены 17 частак і злучэнняў Чырвонай Арміі 2-га (генерал арміі Г.Ф. Захараў) і 3-га (генерал арміі І.Д. Чарняхоўскі) Беларускіх франтоў.

9 ліпеня 1944 г. камандуючы 2-м Беларускім фронтам генерал-палкоўнік Г.Ф.Захараў выдаў загад 50-й арміі, згодна з якім яна павінна была сіламі сваіх чатырох карпусоў выйсці да 12 ліпеня на рубеж Гродна Індура і авалодаць горадам Гродна. Армія знаходзілася ў гэты момант у раёне Шчорсы Карэлічы. Для выканання азначанага загаду 50-й арміі Болдзіна трэба было пераадолець за двое сутак каля 140 км, узяць з боем мноства населеных пунктаў, што было вельмі цяжкай задачай. Камандуючы фронтам, несумненна, пераацаніў магчымасці 50-й арміі і адначасна недаацаніў сілу і жорсткасць нямецкага супраціву. Як сцвердзіў у сваёй манаграфіі Я.П.Елісееў: "...такі тэмп руху войскаў, устаноўлены камандуючым фронтам (да 60 км у суткі з пераадольваннем водных перашкод, ва ўмовах нарошчвання сіл і ўзмацнення супраціўлення праціўніка), для пяхоты быў завышаны і, як паказаў далейшы ход падзей, войскі... не здолелі выканаць пастаўленыя задачы ў намечаныя тэрміны".

Для таго, каб не даць праціўніку магчымасці адарвацца ад савецкіх войскаў і стварыць трывалую лінію абароны, наперадзе войск фронту камандаванне вырашыла выкарыстоўваць мабільныя сілы. Гэтыя сілы павінны былі складацца з бранятанкавых сродкаў, узмоцненых пяхотай на аўтамабілях і артылерыяй. Такія атрады ствараліся пры кожнай арміі фронту. Выкарыстоўваючы сваю хуткасць, мабільныя армейскія атрады імкліва пераследавалі адступаючых немцаў і не давалі ім магчымасці правесці поўную эвакуацыю і адступіць на падрыхтаваную для абароны пазіцыю. Наперадзе 50-й арміі наступаў армейскі рухомы атрад пад камандаваннем намесніка камандуючага арміяй генерал-лейтэнанта А.А.Цюрына. У яго склад уваходзілі: 23-я асобная танкавая брыгада (4 Т-34), 1444-ы самаходны артылерыйскі полк (4 СУ76), 1434-ы самаходны артылерыйскі полк (7 СУ-85), два палкі 5-й знішчальна супрацьтанкавай артылерыйскай брыгады, дзве роты аўтаматчыкаў 238-й стралковай дывізіі, 4-ы батальён 1-й штурмавой інжынерна-сапёрнай брыгады.

Мэтай гэтага атрада было пераследаванне нямецкіх войскаў, адступаючых перад фронтам 50-й арміі. 11 ліпеня войскі 50-й арміі фарсіравалі раку Нёман у раёне вёскі Беліца. Рухомы армейскі атрад пачаў наступаць у кірунку Шчучын-Скідзель. На працягу 12 ліпеня былі ўзяты мястэчкі Шчучын, Ражанка, Жалудок. Рухомы атрад атрымаў загад наступаць на мястэчка Скідзель, узяць яго і працягваць наступленне ў кірунку Гродна.

12 ліпеня атрад быў узмоцнены 398-м дывізіёнам 100-га мінамётнага палка. На ўзбраенні дывізіёна знаходзіліся рэактыўныя ўстаноўкі БМ-ІЗН, якія атрымалі вядомую назву "кацюшы", зманціраваныя на базе амерыканскіх трохвосных грузавікоў "студэбеккер". Дывізіён складаўся з трох батарэй, па 4 пускавыя ўстаноўкі ў кожнай.

Адступаючыя перад фронтам 50-й арміі нямецкія сілы складаліся з рэштак 4-й нямецкай арміі. Камандаваў арміяй генерал К. фон Ціпельскірх. Па дадзеным польскага гісторыка Т.Савіцкага, пад час правядзення аперацыі "Баграціён" 4-я армія страціла (былі знішчаны ці разбіты) два штаба корпуса і 11 дывізій. Найбольш баяздольнымі сіламі, якія супрацьстаялі рухомаму атрад генерала Цюрына, была 50-я пяхотная дывізія, перакінутая на ўсходні фронт з Германіі на пачатку ліпеня 1944 г. Камандаваў дывізіяй генерал-маёр Ф.Хохн. Акрамя гэтых сіл супраць войск І.У.Болдзіна дзейнічалі рэшткі 14-й матарызаванай пяхотнай дывізіі пад камандаваннем генерала Г.Флёрке. Гэта была адна з нешматлікіх дывізій, якая пазбегла поўнага разгрому на ўсходзе Беларусі і здолела арганізавана адступіць на захад. Магчыма, гэта адбылося з-за таго, што дывізія ўваходзіла ў рэзерв групы армій "Цэнтр". Гэтыя дзве дывізіі ўваходзілі ў корпусную групу Вэйдлінга .3 накірунка Ліды на захад адступалі таксама паліцэйскія сілы групы К. фон Готберга, які займаў пасаду забітага ў Мінску падпольшчыкамі гаўляйтэра Вільгельма Кубэ.

У авангардзе армейскага мабільнага атрада Цюрына рухаліся дзве самаходныя артылерыйскія ўстаноўкі СУ-85, некалькі батарэй 58-га знішчальнага супрацьтанкавага палка і аўтаматчыкі 238-й дывізіі. Камандзір рухомага атрада атрымаў інфармацыю, згодна з якой па шашы Ліда-Гродна адступала вялікае нямецкае злучэнне. Як пазней высветлілася, гэта была 50-я нямецкая пяхотная дывізія. Было вырашана не даць сілам праціўніка адступіць у гродзенскім накірунку і перапыніць іх каля мястэчка Скідзель. Для гэтага рухомаму атраду патрэбна было перакрыць шашу Ліда-Гродна. Такім чынам, немцы апынуліся б у цісках паміж атрадам Цюрына з захаду і астатнімі часткамі 50-й арміі з усходу. Для выканання задуманай аперацыі армейскі рухомы атрад пачаў наступаць ад Шчучына ў накірунку на Зарэчча-Каменка-Прудцы па паралельнай да шашы дарозе, каб апярэдзіць немцаў і перарэзаць шашу.

Немцы рыхтавалі абарону Скідзеля і ракі Котра сіламі 14-й матарызаванай пяхотнай дывізіі. Паводле інфармацыі нямецкага гісторыка Р.Хінцэ, падраздзяленні 14-й дывізіі 12 ліпеня занялі наступныя пазіцыі: 5-я і 6-я роты 1069га грэнадзёрскага палка занялі абарону на заходнім беразе ракі Котра, на поўдзень ад шашы Ліда-Гродна [Ніпге К. Цаз Озіігопі-Огата 1944. С. 171]. 7-я рота таго ж палка на грузавіках была перакінута да пераправы праз раку Нёман каля вёскі Коматава. Гэта пераправа мела вырашальнае значэнне для адступаючых на захад войскаў 4-й нямецкай арміі, так як давала магчымасць хутка перакінуць свае сілы на паўднёвы бераг Нёмана. Гэтыя сілы праціўніка былі ўзмоцнены кулямётамі, мінамётамі і двума артылерыйскімі батарэямі. На поўнач ад Скідзеля абарону займалі паліцэйскія палкі групы Готберга.

Першае сутыкненне рухомай групы Цюрына з нямецкай абаронай адбылося ў раёне вёскі Пратасаўшчына ў 18 км ад Скідзеля. Смелай атакай з ходу праціўнік быў збіты са сваіх пазіцый і адступіў. Пераследуючы ворага рухомы атрад уварваўся ў вёску Ахрымаўцы. Аднак тут немцы перайшлі ў контратаку. Нечакана ім удалося знішчыць дзве машыны, якія рухаліся наперадзе атрада. Савецкія войскі вымушаны былі займаць абарону і адбіваць атаку. Толькі пасля залпаў рэактыўных мінамётаў БМ-ІЗН, якія накрылі пяхоту праціўніка, немцы адступілі.

Вечарам 12 ліпеня перадавы рухомы атрад Цюрына сутыкнуўся з арганізаваным супраціўленнем немцаў у раёне вёскі Пясчанка ў 4 км на ўсход ад Скідзеля. Супрацьтанкавая артылерыя немцаў падбіла адну з двух самаходных установак (СУ-85), якія былі ў атрадзе Цюрына. Каля 22 гадзін вечара рухомы атрад заняў абарону на шашы Ліда-Гродна ў раёне вёсак Сікорыца, Прыступічы.

У той жа час на шашу выйшлі падраздзяленні 50-й нямецкай пяхотнай дывізіі (121-ы і 122-і грэнадзёрскія палкі). Гэта адбылося даволі нечакана для камандавання рухомага атрада. Немцы з'явіліся з лесу, які рос непадалёку ад шашы. У выніку рухомы атрад быў сціснуты праціўнікам з двух бакоў і заняў кругавую абарону. Гарматы былі развернуты на прамую наводку. Вось што ўспамінаў М.С.Навасёлаў, які служыў у той час у 398-м мінамётным дывізіёне: "...немцы нечакана апынуліся ў тыле нашага дывізіёна і з ходу адкрылі кулямётны і аўтаматны агонь. За лічаныя хвіліны мы згубілі каля двух дзясяткаў салдат і камандзіраў. Быў паранены камандзір дывізіёна маёр Васільеў, але з бою не выйшаў. Разам з намі адбіваліся ад ворага салдаты і афіцэры падраздзяленняў ствольнай артылерыі і яшчэ нейкіх частак. Мы былі перашкодай на шляху адступаючых на захад немцаў. Узнікла парадаксальнае становішча: зараз адступаючыя немцы азвярэла наступалі на нас, а мы, наступаючыя, адступалі, падаваліся назад на захад. У нас не хапіла сіл стрымліваць іх, і мы вымушаны былі адвесці баявыя машыны ў бок ад шашы. Тым больш, што выкарыстоўваць іх у сумяціцы, калі ўсё перамяшалася, было немагчыма. Ішла рукапашная схватка, некалькі баявых машын, з'ехаўшы з шашы, завязлі ў балоце. I каб яны не трапілі ў рукі да немцаў, іх спалілі і ўзарвалі. У гэтым баю я застаўся жывы, але згубіў добрага і вернага сябра Эпрыкяна, армяніна па нацыянальнасці. Ён здзейсніў гераічны ўчынак: засланіў сабою камандзіра ўзвода сувязі, лейтэнанта Аверкіна, застрэліў немца, які падскочыў з пісталетам амаль да камандзіра ўзвода, але іншы немец смяротна параніў Эпрыкяна".

Баі з падраздзяленнямі нямецкай 50-й дывізіі працягваліся ўсю ноч. 58-ы знішчальны супрацьтанкавы артылерыйскі полк панёс найбольш адчувальныя страты і вытрымаў асноўны цяжар баёў. Паводле данясенняў у 5-ю знішчальную супрацьтанкавую брыгаду бой працягваўся на працягу 10 гадзін і неаднаразова пераходзіў у рукапашны. Пад час гэтага бою 58-ы полк згубіў забітымі 8 афіцэраў і 66 сяржантаў і радавых. Акрамя таго былі знішчаны 5 установак БМ-13, 3 самаходныя артылерыйскія ўстаноўкі і 5 аўтамабіляў з боепрыпасамі. М.С.Навасёлаў успамінаў, што 398-ы Гвардзейскі дывізіён страціў 90 % сваёй тэхнікі.

Раніцай 13 ліпеня немцы ізноў распачалі атакі на пазіцыі рухомага атрада. Паводле інфармацыі Я.П.Елісеева, праціўнік распачаў атаку каля 6 гадзін раніцы. Нямецкія грэнадзёры рухаліся ў поўны рост, не хаваючыся ад агню савецкай артылерыі. Геройскі дзейнічаў экіпаж адзінай самаходнай устаноўкі, якая яшчэ заставалася ў рухомым атрадзе. Калі ў СУ-85 скончыліся боепрыпасы, 14 ліпеня 238-я стралковая дывізія, 23-я асобная танкавая брыгада і 233-ці асобны танкавы полк пачалі баі за фарсіраванне ракі Котра ў раёне вёскі Котра. Артылерыйскую падтрымку аказвалі самаходныя ўстаноўкі з 1444-га і 1434-га самаходных артылерыйскіх палкоў, а таксама гарматы 16-га гаўбічнага палка. Баі былі даволі жорсткія. Сілы 14-й матарызаванай пяхотнай дывізіі праціўніка, якія занялі абарону па рацэ Котра, аказвалі ўпартае супраціўленне. Нягледзячы на выкарыстанне значных бранятанкавых сілаў, часткам 50-й арміі не ўдалося сходу фарсіраваць Котру. Да вечара 14 ліпеня праз раку пераправіўся толькі адзін полк 238-й дывізіі. Два астатнія палкі дывізіі знаходзіліся на ўсходнім беразе ракі ў раёне вёскі Некрашы.

Пры пераправе праз Котру значную дапамогу аказвалі салдаты і афіцэры 3-га асобнага штурмавога інжынерна-сапёрнага батальёна. Яны падрыхтоўвалі сродкі пераправы, займаліся рамонтам мастоў праз Котру. Галоўную ўвагу надавалі рамонту чыгуначнага моста, які немцы ўзарвалі пры адступленні. Актыўную дапамогу сапёрам аказвалі і жыхары Скідзеля.

На поўнач ад Скідзеля немцы занялі абарону па рэчцы Пыра. Да гэтага часу ў раён мястэчка пачалі падыходзіць і астатнія сілы 50-й савецкай арміі. На поўнач ад яго ў раён вёсак Юрэвічы, Лакно выйшлі 42-я і 153-я дывізіі 69-га стралковага корпуса. У раён вёскі Пузавічы выйшлі падраздзяленні 718га палка 139-й Чырвоназнамённай Раслаўльскай стралковай дывізіі 121-га стралковага корпуса. Такім чынам, на працягу 12-14 ліпеня Скідзельшчына была вызвалена ад нямецкай акупацыі. Выключную ролю ў вызваленні Скідзеля адыгралі байцы 238-ай Карачаўскай стралковай дывізіі.  Камандзір дывізіі: генерал-маёр І.Д. Краснаштанаў.

16 ліпеня 1944 годзе пачаўся другі этап Беластоцкай наступальнай аперацыі. Сапернік, разбіты ў баях пад Ваўкавыскам і Гродна, асабліва ўпарта абараняў межы па заходніх берагах рэк Нёмана і Свіслачы, дзе меліся некалькі ліній траншэй, моцна ўмацаваныя апорныя пункты і вузлы супраціву.

Для ўзмацнення абароны нямецкія сапёрныя часткі разбурылі масты і водаадводныя трубы на дарогах, замініравалі дарогі, кюветы, прасекі, а таксама зладзілі шмат мінных "сюрпрызаў".

Авіяцыя праціўніка наносіла частыя ўдары пікіруючымі бамбавікамі па пераправах, па баявых парадках нашай пяхоты і агнявых пазіцыях артылерыі, а таксама па штабах.

Ва ўмовах супраціву саперніка маршал Г. К. Жукаў раніцай 16 ліпеня загадаў камандуючаму 2-м Белпрусскім фронтам стварыць у 5 - й і 3-й арміях ударныя групоўкі і хутка прабіваць імі заслоны праціўніка слабых месцах яго абароны, паскорыць вылучэнне да фронту 49 арміі, увёўшы яе ў бітву на вузкім участку фронту, нанесці імклівы ўдар на саколку.

У адпаведнасці з прынятым рашэннем баявы парадак корпуса быў пабудаваны ў два эшалоны. Першы эшалон складалі зводная знішчальная брыгада і 5-я кавалерыйская дывізія. На мяжы населеных пунктаў Пралейкі і Галынка 6-я гвардзейская кавалерыйская дывізія павінна была абагнаць зводную знішчальніцкую брыгаду ў далейшым наступаць у першым эшалоне.

Кірунак галоўнага ўдару 3-га кавалерыйскага корпуса дазваляў яму абысці з поўначы групоўку праціўніка, засяроджаную ў трыкутніку Навумавічы, Ліпск, Новы двор выйсці да г.Аўгустава і забяспечыць стык з трэцім Беларускім фронтам.
У 19 гадзін таго ж дня кавалерыйскі корпус здаў свае баявыя ўчасткі часткам 69-га стралковага корпуса і выступілі па маршруце Лойкі-Галынка для абыходу праціўніка справа. Пасля кароткага бою брыгада адкінула праціўніка на поўдзень і да 24 гадзін авалодала населенымі пунктамі Пралейкі і Галынка. 53-я стралковая дывізія 69-га стралковага корпуса вырвалася наперад услед за кавалерыйскімі часткамі і выйшла на мяжу Капланаўцы, Усходняя ўскраіна Навумавічы, паўднёвая ўскраіна салаўі і мела непасрэдную сувязь з 95-й стралковай дывізіяй 81-га стралковага корпуса.

81-ы корпус, фарсіраваўшы Нёман, займаў плацдарм на захад ад і на поўдзень ад Гродна глыбінёй 2км. Полк 174-й стралковай дывізіі 36-га стралковага корпуса заняў супрацьтанкавую Абарону ў Сапоцкіне фронтам на поўдзень і паўднёвы ўсход.
Сапернік імкнуўся не толькі ліквідаваць наш плацдарм на Заходнім беразе Нёмана, але і акружыць і знішчыць 3-й гвардзейскі полк.

З выхадам частак праціўніка ў раён Рацічы, Лойкі, Пушкары стваралася пагроза аператыўнага зброі 3-га гвардзейскага корпуса і 153-й стралковай дывізіі. Часткі корпуса і дывізіі знаходзіліся ў цяжкім становішчы, так як былі адрэзаныя ад войск 50-й арміі, а таксама ад сваіх тылоў. Штаб корпуса ледзь паспеў праскочыць да сваіх дывізій, прайшоўшы вёску Лойкі на 1 гадзіну 30 хвілін раней захопу яе праціўнікам.
Становішча нашых частак на поўнач ад Ліпска значна пагоршылася, калі да гадзіны ночы 19 ліпеня праціўнік прасунуўся з раёна Рацічы. На подступах да горада праціўнік быў спынены. Войскі 50-й арміі з раніцы 18 ліпеня працягвалі наступ, але пад уздзеяннем контрудара праціўніка былі вымушаныя перайсці да абароны, а на правым флангу арміі нават адысці да Нёмана.

Асабліва цяжкая абстаноўка склалася ў паласе 2-й стралковай дывізіі часткі гэтай дывізіі на мяжы Капланаўцы, Усходняя ўскраіна Навумавічы ў Пяроў палове дня 18 ліпеня адлюстроўвалі бесперапынныя атакі праціўніка з напрамкаў Навумавічы і Лойкі сілаю да двух палкоў пяхоты пры падтрымцы 35-40 танкаў і самаходных гармат. Важнае значэнне ў адлюстраванні гэтых контратак меў агонь батальёна, палкавой і дывізіённай артылерыі, у выніку якога панёс вялікія страты ў жывой сіле і тэхніцы.
У другой палове дня пад моцным націскам праціўніка дывізія з боем адышла да Нёмана на мяжу Шэмбелеўцы, Беражаны, Белічаны.459-й стралковы полк дывізіі прысуджаны быў нават адысці нам усходні бераг ракі. Да вечара таго ж дня полк зноў перанакіраваўся на плацдарм у раёне Шэмбелеўцы і заняў абарону ў Беражанах.

На працягу 19-22 ліпеня войскі 50-й арміі і 3-га гвардзейскага кавалерыйскага корпуса вялі зацятыя баі з групоўкай праціўніка на паўночны захад ад Гродна.
У 15 гадзін 20 ліпеня камандуючы фронтам генерал Г. Ф. Захараў далажыў маршалу Г. К. Жукаву і ў Генеральны штаб абстаноўку. З данясення відаць, што 3-і гвардзейскі кавалерыйскі корпус вёў упарты бой з 3 нямецкімі паліцамі і часткай сіл 3-й танкавай дывізіі праціўніка. Паміж часткамі кавалерыйскага корпуса і лініяй фронту 69-га стралковага корпуса праціўнік займаў межы: фронтам на захад - Галынка, паўднёвая ўскраіна Сапоцкіна, фронтам на поўнач - паўднёвая ўскраіна Сапоцкіна, Белічаны; фронтам на ўсходзе - Белічаны. Населеныя пункты Лойкі і Баля касцёльная былі вызваленыя часткамі корпуса да 14 гадзін.
50-й арміі была пастаўлена задача сіламі 69-га і 81-га стралковых карпусоў на працягу 20-21 ліпеня цалкам ачысціць ад праціўніка раён Навумавічы, Рацічы. Галоўны ўдар у паўднёва-заходнім напрамку павінны былі нанесці 324-я і 330-я стралковыя дывізіі.

Для забеспячэння баявых дзеянняў кавалерыйскага корпуса ў ноч на 21 ліпеня ў яго размяшчэнні былі скінутыя з самалётаў боепрыпасы і гаручае.

Контратакі праціўніка працягваліся, але да зыходу 20 ліпеня стала відавочна, што прадпрыемству немцамі контрудар на паўночны захад ад Гродна скончыцца поўным правалам.

У ноч на 22 ліпеня ў 50-ю армію прыбыў маршал Г. К. Жукаў.ён загадаў узмацніць 50-ю армію яшчэ адной стралковай дывізіяй, на працягу 22 ліпеня падцягнуць астатнюю артылерыю, падвезці боепрыпасы і гаручае, з раніцы 23 ліпеня перайсці ў наступ з мэтай разгрому саперніка ў раёне Навумавічы, Сапоцкін, Галынка.

Атрымаўшы загад на падрыхтоўку наступу, камандуючы 50-й арміяй генерал і. В. Болдзін у 1 гадзіну 22 ліпеня паставіў наступныя задачы:
- 324-я стралковая дывізія з мяжы Валавічоўцы, Васілевічы павінны нанесці ўдар у напрамку паўднёва - усходняй ускраіны Раціч з бліжэйшай задачай выйсці на лінію гэтага населенага пункта, а затым наступаць уздоўж шашы Навумавічы;
- 307-я стралковая дывізія з мяжы Васілевічы, Вайтоўцы мела задачу нанесці ўдар у напрамку Капланаўцы з бліжэйшай задачай выйсці ў раён Капланаўцы і наступіць на Навумавічы;
- 330-й стралковай дывізіі было загадана наступаць з раёна Каўбасіно ў напрамку Лойкі з бліжэйшай задачай выйсці на мяжу Лойкі, Баля касцёльная і ўсталяваць локцевую сувязь з левым флангам 307-й стралковай дывізіі, пасля чаго наступаць на салаўі з паваротам фронту наступу на поўдзень;
- 95-й і 290-й стралковым дывізіям 81-га стралковага корпуса і адданы ў склад корпуса 42-й стралковай дывізіі ставілася задача перайсці да жорсткай абароны.

Пры пастаноўцы задач генерал Болдзін арыентаваў камандзіраў карпусоў і дывізій, што з мяжы Перстунь пераходзяць у наступ адначасова 153-я стралковая дывізія і часткі 3-га гвардэйскага кавалерыйскага корпуса ў напрамку Ліпск, Гінавічы.
Населеныя пункты і асобныя тактычна выгадныя вышыні і рубяжы пераходзілі з рук у рукі па некалькі разоў. Тым не менш нашы войскі паспяхова адбівалі лютыя контратакі ворага. 23 ліпеня ў 8 гадзін войскі 50-й арміі пачалі наступ. На працягу 23 ліпеня армія цалкам ліквідавала выступ праціўніка на паўночны захад ад Гродна і выйшлі на мяжу Галынка, Навумавічы, Адамавічы. 24 ліпеня войскі арміі прайшлі ў наступ астатнімі сіламі, вызвалілі паўднёвую частку Гродна і сталі прасоўвацца на захад, ведучы  за асобныя вёскі. 24 ліпеня былі вызваленыя д. Гінавічы, Польныя Волаты, Конюхі, Рацічы, Кулакоўшчына, Сафіева. Злучэнне  50-й арміі, 42-й стралковай дывізіі, 153-й стралковай дывізіі, 3-га коннага корпуса выйшлі на сучасную дзяржаўную мяжу Беларусі і Польшчы.

Раціцкі сельсавет

У Айчынную вайну 1941-45гг. Загінулі 15 чалавек, з іх не вярнуліся з фронту 12 чалавек.

Месца масавай загубы савецкіх ваеннапалонных і мірных жыхароў. За 2,5 км на захад ад вёскі Навумавічы, на 9–ым км злева ад шашы Гродна-Сапоцкін. Тут у гады ВАВ нямецка-фашысцкія акупанты загубілі больш за 3 тыс. савецкіх ваеннапалонных і мірных жыхароў Гродна і навакольных вёсак. Трупы ахвяр закопвалі ў равах. Каб замесці сляды сваіх злачынстваў, акупанты перад наступленнем Чырвонай Арміі ў 1944г. спальвалі трупы. У 1960г. на месцы расстрэлу пастаўлены помнік - скульптура жанчыны ў жалобе. У 1990г. за 200 м злева ад помніка на ўшанаванне памяці 50 расстраляных польскіх грамадзян пастаўлены крыж з чорнага мармуру.

Вызваленне Верцялішак

Напад фашысцкай Германіі 22 чэрвеня 1941 года адбылося, без абвяшчэння вайны - вераломна і нечакана. Заходнія рубяжы і межы СССР у першы дзень вайны падвергліся страшнаму ўдару. Многія ўмацавання і ваенныя аб'екты, якія будаваліся СССР на заходніх землях, да жаль, не спатрэбіліся Чырвонай Арміі. Так, ваенны аэрадром Сколабава, які будаваўся ў раёне Верцялішак, напярэдадні вайны  не паспелі здаць у строй да пачатку вайны. Захапіўшы сяло Верцялішкі, фашысты прыступілі да ўсталявання так званага «новага парадку».

Верцялішкі, як і горад Гродна, былі ўключаны ў склад асаблівай акругі «Беласток», якім кіравала Ўсходне-Пруская адміністрацыя. Тут дзейнічалі законы, судовая ўлада, падатковая палітыка і г. д. На акупаванай тэрыторыі былі распушчаныя калгасы. У Верцялішках у першую чаргу былі арыштаваныя, пасля расстраляныя актывісты Савецкай улады: першы старшыня калгаса Пералайка А. і многія іншыя.

У канцы чэрвеня-ліпені 1941 года на тэрыторыі Верцялішак быў створаны канцлагер для савецкіх ваеннапалонных. Плошча канцлагера складала прыблізна 500 кв. м. Ахова канцлагера жыла ў будынку школы. Кожны дзень па дарозе Азёры-Верцялішкі ішлі калоны палонных чырвонаармейцаў. Расстрэльвалі афіцэраў, камуністаў, яўрэяў. Частку ваеннапалонных адпраўлялі далей на тэрыторыю Польшчы і Германіі. Астанкі расстраляных у 1947 годзе былі перапахаваныя ў агульнай брацкай магіле ў Верцялішках. Верцялішкі былі вызваленыя ў ходзе правядзення завяршальнага этапу беларускай наступальнай аперацыі савецкіх войск пад кодавай назвай «Баграціён». Вядомая дакладная дата прыходу савецкіх салдат у Верцялішкі - у ноч з 13 на 14 ліпеня 1944 года. Гэта былі воіны 65 кавалерыйскага палка (камандзір падпалкоўнік Косценіч Г. і.), 32 кавалерыйскай дывізіі (камандзір генерал-маёр Калюжны і.п.), 3-га гвардзейскага кавалерыйскага корпуса Героя Савецкага Саюза генерал-лейтэнанта Н. С. Аслікоўскага.

Парэчча ў часы 2-ой сусветнай вайны

У канцы 30-х гадоў над Еўропай павісла пагроза ўзнікнення другой сусветнай вайны. Яна зыходзіла ад гітлераўскай Германіі. Англія і Францыя імкнуліся накіраваць гітлераўскую агрэсію на ўсход. У гэтых умовах СССР заключыў з Германіяй дагавор аб ненападзенні, які быў падпісаны 23 жніўня 1939 года ў Маскве В.Молатавым і І.Рыбентропам. Дагавор даў Савецкаму Саюзу некаторую перавагу ў часе для ўмацавання абароназдольнасці краіны, склаў знешнепалітычныя ўмовы для ўз’яднання заходняй Беларусі з Беларускай савецкай рэспублікай. Але дадатковы сакрэтны пратакол да яго аб раздзеле сфер уплыву прадугледжваў ліквідацыю польскай дзяржавы. Гэта развязала рукі Германіі, і яна 1 верасня 1939 года напала на Польшчу, пачаўшы другую сусветную вайну.

З набліжэннем нямецка-фашысцкіх войск да тэрыторыі Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны над імі навісла пагроза рабства.

Раніцай 17 верасня 1939 года злучэнні Чырвонай Арміі пачалі паход у Заходнюю Беларусь і Заходнюю Украіну.

Да 25 верасня тэрыторыя Заходняй Беларусі была поўнасцю вызвалена. Па меры вызвалення Заходняй Беларусі ў ваяводскіх і павятовых цэнтрах ствараліся часовыя ўпраўленні, у вёсках і мястэчках  - сялянскія камітэты.

У сялянскія камітэты выбіраліся на агульных адкрытых сходах галасаваннем батракі, беднякі і сярэднякі. Колькасць членаў камітэта была ад 3 да 18 чалавек. Камітэты рэгістраваліся ў Часовых упраўленнях паветаў. Іх дзейнасць заключалася ва ўліку маёмасці  памешчыкаў, збегшых асаднікаў, ахове яе ад  разбазарвання, арганізацыйным раздзеле жывёлы, зямлі, сельскагаспадарчага інвентару.

На тэрыторыі Парэчча доўгі час стаялі войскі Чырвонай Арміі. А новая часовая мясцовая ўлада была створана ў асноўным з прыезджых камуністаў і прадстаўнікоў Чырвонай Арміі.

Часовыя сялянскія камітэты наладжвалі забеспячэнне насельніцтва прадуктамі харчавання і прадметамі першай неабходнасці, рэгулявалі цэны, вялі барацьбу са спекуляцыяй.

У Парэччы, дзе была вялікая колькасць гандляроў, у асноўным польскага і яўрэйскага паходжання, якія мелі свае лаўкі, магазіны, вельмі балюча праходзіў гэты працэс. Частымі  былі выпадкі грабяжоў, пагромаў яўрэйскіх лавак, што апраўдвалася барацьбой са спекулянтамі.

Адной з найважнейшых задач сялянскіх камітэтаў было вырашэнне  аграрнага пытання. Так, у Парэччы і навакольных вёсках прайшло пераразмеркаванне зямель. Цяпер сяляне замест абрэзкаў атрымлівалі цэлыя кускі зямлі. Пакуль аб стварэнні калгасаў не думалі.

Часовыя органы зрабілі многа так сама і ў галіне народнай адукацыі і аховы здароўя. У Парэччы ў 7-гадовай школе, выкладанне ў якой вялося на польскай мове, пачалі выкладаць беларускую і рускую мовы. Была адкрыта амбулаторыя.

Такім чынам, ужо ў верасні - кастрычніку 1939 года ў Парэччы былі праведзены глыбокія рэвалюцыйна-дэмакратычныя пераўтварэнні.

Пасля ўваходжання Заходняй Беларусі ў склад СССР і ўз’яднання з БССР на яе тэрыторыі было ўведзена новае адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленне: утвораны вобласці, раёны, а ў лютым – сакавіку 1940 года – сельскія саветы.

У працэсе раўнавання заходніх абласцей Беларусі 15 студзеня 1940 года быў утвораны Парэцкі раён у складзе Беластоцкай вобласці. У склад раёна ўвайшлі: гарадскі пасёлак Друскенікі, воласці – Марцынканцаўская, Парэцкая, Берштаўская і частка Гожскай Гродзенскага ўезда.

Тэрыторыя раёна саставіла 1405 кв.км. з насельніцтвам 21500 чалавек. Раён на працягу каля 70 км межаваў з Літвой. Максімальная адлегласць паміж межамі раёна: з поўначы на поўдзень 43 км, з захада на ўсход 40 км. Цэнтр раёна – сяло Парэчча размешчаны каля станцыі чыгункі Вільна-Гродна-Беласток, у 120 км ад Беластока. Максімальная аддаленасць населеных пунктаў ад раённага цэнтра – 33 км.

У Парэччы пражывала 1600 чалавек, дамоў было каля 300. Асвятлялася сяло перасоўнай электрастанцыяй. Тут быў невялікі клуб, 7-гадовая школа, амбулаторыя, 2 лазні, пошта і тэлеграф. Акрамя таго, чыгуначная ветка злучала Парэчча з курортам Друскенікі, размешчаным на правым беразе Нёмана на мяжы з Літвой. Вузкакалейная чыгунка звязвала Марцынканцы з Агародзішчамі. Па тэрыторыі раёна праходзілі шасэйныя дарогі Гродна-Стражніцы (уздоўж дзяржаўнай граніцы з Літвой) і Парэчча-Друскенікі.

У раёне мелася 38 пачатковых школ, 4 амбулаторыі, 2 бальніцы (у Друскеніках і Марцынканцах).

У Парэцкім раёне былі ўтвораны адзін Друскеніцкі пасялковы савет і 10 сельскіх саветаў: Плябанішкаўскі, Прывалкаўскі, Друскеніцкі, Машчніцкі, Ліхачоўскі, Парэцкі, Навагрудскі, Берштаўскі, Шгелярскі, Марцынкоснаўск.

Усяго Парэцкі раён аб’ядноўваў 107 населеных пунктаў.

Адразу пачалі стварацца ў Парэччы раённыя органы дзяржаўнай і партыйнай улады: райвыканкам (старшыня Говар), раённы камітэт КПБ(б) (сакратар Царанкоў), суд (суддзя – Лаўроў, пракурор Трусаў), раённы камітэт ЛПСМБ (сакратар – Буглаў, тэксакратар – Васіль Ільін, жыхар Парэчча).

З 12 кастрычніка 1940 года Парэчча стала і цэнтрам сельсавета, які аб’ядноўваў 13 населеных пунктаў з агульнай колькасцю насельніцтва 3132 чалавека. 25 лістапада Парэцкі раён быў скасаваны ў сувязі з перадачай часткі раёна з пераважна літоўскім насельніцтвам у Літоўскую СССР. 4 сельскія саветы (Ліхачэўскі, Плябанішкаўскі, Парэцкі, Прывалкаўскі) перададзены ў Гродзенскі і 2 (Берштаўскі, Навагрудскі) сельсаветы ў Скідзельскі раён).

Створаныя партыйныя і савецкія органы працягвалі ажыццяўляць карэнныя пераўтварэнні, пачатыя яшчэ органамі народнай улады. Нацыяналізаваліся не толькі буйныя, але і дробныя прадпрыемствы. У мястэчку Парэчча прыватныя лаўкі, магазіны – былі зачынены. Адчыняліся дзяржаўныя магазіны, што адмоўна адбівалася на абслугоўванні насельніцтва.

Пераход да калектывізацыі, перадача лепшых зямель калгасам і саўгасам вызвала незадаволенасць часткі сялян, асабліва заможных.

Там, дзе насельніцтва пачынала аказваць супраціўленне, органамі АКУС было праведзена высяленне ва ўсходнія раёны краіны (Сібір, Казахстан і іншыя).

У Парэччы дэпартацыі падвяргалася значная частка заможных сялян, якія жылі ў асноўным на хутарах, а таксама ўладальнікаў прыватных лавак, магазінаў, складоў.

Старажылы расказваюць, што ў тую суровую зіму 1939-1940 года была вялікая дэпартацыя. Высялялі сем’ямі. Людзей заганялі ў таварныя вагоны, на вокнах якіх былі рашоткі. Стаяў плач, слёзы.

Летам 1940 года была такая ж дэпартацыя. Спіскі на высяленне былі падрыхтаваны загадзя. Многія вёскі абязлюдзілі.

У адных усе гэта вызывала страх, недавер да савецкай улады, другія з надзеяй чакалі перамен да лепшага жыцця, іншыя з пачуццем глыбокай самаадданасці і патрыятызму ўзяліся за будаўніцтва новага грамадства.

У эканоміцы Беларусі хуткімі тэмпамі развівалася прамысловасць. Яе рост патрабаваў пастаяннага папаўнення рабочага класа. Асноўнай крыніцай яго папаўнення былі выхадцы з вёскі. Але іх прафесійная падрыхтоўка была вельмі нізкай. У 1940 годзе кваліфікаваныя рабочыя складаных прафесій састаўлялі 1/5 частку ад агульнай колькасці прамысловых рабочых. Тады і былі прыняты меры па арганізаванай падрыхтоўцы новых рабочых. У адпаведнасці з пастанаўленнем СНК СССР ад 2 кастрычніка 1940 года “О создании Главного управления трудовых резервов при Совнаркоме СССР” ствараліся школы ФЗН (фабрычна-завадскога навучання), рамесныя і чыгуначныя вучылішчы, якія ў планавым парадку размяркоўваліся па галінам народнай гаспадаркі. Усе навучэнцы, незалежна ад выгляда набору, лічыліся мабілізаванымі. Яны не маглі самавольна пакінуць школу ці вучылішча, і па заканчэнню вучобы абавязаны былі адпрацаваць чатыры гады на дзяржаўным прадпрыемстве.

Так, у Парэччы была створана школа ФЗН, у якой вучыліся будучыя ўдзельнікі Скідзельскага камсамольскага падполля.

У час, калі ўжо ўся Еўропа стагнала ад наступстваў другой сусветнай вайны, у Парэччы наладжвалася мірнае жыццё. Але нечакана яно было парушана вайной.

Ужо 22 чэрвеня 1941 фашысты захапілі Парэчча. Зразумела, што першыя рэпрэсіі былі накіраваны супраць  партыйных, савецкіх, камсамольскіх работнікаў, а таксама яўрэяў. У першыя дні былі расстраляны старшыня Парэцкага сельсавета Р.А.Барысевіч, суддзя Лаўроў, пракурор Трусаў, настаўнік Андрэй Міранюк.

Тым не менш, у Парэччы разгарнула дзейнасць падпольнай камсамольскай ячэйкі на чале з Ільгіным В.М. Але хутка і яны (Ільін В.М., Фірыновіч І. Самойлік М.І. і іншыя) былі схоплены і расстраляны. Сярод жыхароў Парэчча была вялікая колькасць яўрэяў. Лёс іх аказаўся трагічным: іх сагналі ў гета (у раёне сучаснай вуліцы Пяскі) і 5 лютага 1943 года было знішчана 234 чалавека. Бераг возера Малочнае стаў  месцам масавых расстрэлаў. Больш за 100 чалавек былі сілаю пагнаны ў Германію. Фашысты амаль поўнасцю разграмілі населены пункт. Будынак новай школы, якая толькі пачала будавацца, быў разабраны на будаўніцтва турмы, будынак клуба – на будаўніцтва дзотаў. Да сённяшняга часу ў цэнтры вёскі (зараз вуліца Палякова) захаваўся дом, у якім размяшчалася нямецкая камендатура. Гітлераўцы жорстка распраўляліся з людзьмі. Тут быў створаны гарнізон, у якім налічвалася каля 50 гітлераўцаў.

Трагічна склаўся лёс вёскі Запур’е, што знаходзіцца недалёка ад Парэчча.

Тую памятную суботу, 18 верасня 1943г., жыхары в.Запур’е запомнілі на ўсе  жыццё. 48 чалавек, сярод якіх былі старыя і дзеці, расстралялі фашысты.

Недалёка ад Запур’я – у в.Чарнуха – было лясніцтва. Ляснічым быў немец па прозвішчу  Фолькер, людзі звалі яго “мордобитель”. За здзекі над людзьмі яго застрэлілі народныя мсціўцы. Жонка ляснічага хадатайнічала перад самім Гітлерам аб помсце – патрабавала расстраляць 50 палякаў і літоўцаў. Яе просьбу выканалі. Знішчэнню належала 50 чалавек, якія насілі прозвішчы Бура і Цэрабей.

Раніцай паліцаі выгналі ўсіх на вуліцу. Жыхароў з прозвішчамі Бура і Цэрабей строілі ў адзін бок, іншых – у другі. Выбралі некалькі мужчын і заставілі капаць яму. Затым усім загадалі легчы. Пачуліся стрэлы. Дзяцей не стралялі – кідалі жывымі. Станалі цяжка параненыя, плакалі дзеці. Фашысты кінулі дзве гранаты, усе сціхла.

Да пяцідзесяці чалавек не хапала яшчэ некалькіх. Хтосьці падказаў фашыстам, што ў лесе жыве ляснік, таксама па прозвішчу Цэрабей, а ў яго 2 дачкі. Туды паслалі некалькі паліцаяў. Дачок дома не аказалася. Паліцаі загадалі лесніку іх знайсці, сказалі, што яны патрэбны для ўліку. Ляснік прывёў дачок. Іх таксама расстралялі.

Былі 2 смельчака, што хацелі ўцячы, але іх скасілі кулі паліцаяў, што былі ў засадзе.

Людзей закапвалі яшчэ жывымі. У студні, што была ў 10 кроках ад магілы, вада стала мутнай ад крыві.

На месцы трагедыі ўстаноўлены абеліск, які нагадвае аб нявінных ахвярах фашызму.

І яшчэ адна старонка ў гісторыі Парэцкай зямлі. Гэта вёска Бабіна. З успамінаў жыхароў в.Бабіна Даніловіч Г.К. і Хоха І.А.: “Да вайны ў вёсцы было 12 двароў і 109 жыхароў. Калі пачалася вайна, паблізу быў створаны партызанскі атрад. 11 студзеня 1943г прыехалі карацелі. Усяго расстралялі 11 чалавек. Некалькі чалавек у гэты дзень былі арыштаваны і зняволены ў турму ў г.Гродна,  далейшы іх лёс невядомы.

Ішоў чацвёрты год вайны. Савецкія войскі набліжаліся да Гродна. Блізілася вызваленне.

Першай вёскай Гродзенскага раёна, у якую прыйшло вызваленне, было Парэчча. Яно было вызвалена войскамі 3-га гвардзейскага Гродзенскага кавалерыйскага корпуса, якім камандаваў генерал-лейтэнант М.С.Аслікоўскі. Корпус уваходзіў у склад 3-га Беларускага фронту пад камандаваннем генерала Чарняхоўскага. Па яго загаду 3-ці корпус атрымаў для наступлення Лідскі накірунак з задачай авалодаць г.Лідай, населенымі пунктамі Васілішкі, Новы Двор, Астрыно.

8 ліпеня быў вызвалены г.Ліда і савецкія войскі пачалі вызваляць тэрыторыі, якія ўваходзілі ў трохвугольнік населеных пунктаў Васілішкі – новы Двор – Астрыно. Гэта была нялёгкая задача, так як немцы тут мелі моцную абарону, а нашы войскі не мелі дастаткова танкаў і самаходных установак. Але задача была выканана ўжо к вечару 11 ліпеня 1944г. У гэты ж дзень быў атрыманы загад камандуючага 3-ім Беларускім фронтам: імкліва наступаць у накірунку Гродна з мэтай авалодання горадам і захопу пераправы на беразе Нёмана.

Разведка данесла, што на подступах да Гродна нямецкае камандаванне канцэнтруе свае войскі і ўмацоўвае іх на развітай сетцы шасэйных і чыгуначных дарог.

Таму наступаць на Гродна па адкрытай мясцовасці, выкарыстоўваючы добрыя дарогі, было немэтазгодна. Менавіта там і чакаў вораг дзеянняў савецкіх войск. Таму генерал Аслікоўскі вырашыў наступаць на Гродна праз лясіста - балоцістаю мясцовасць, прымыкаючую да Гродна з паўночнага ўсхода, дзе знаходзіліся такія населеныя пункты як Азёры, Парэчча, Рыбніца, Гожа. Наступленне пачалося 12 ліпеня раніцай і паказала правільнасць выбара накірунку галоўнага ўдару. Буйных сіл праціўніка на шляху не было. Але рухацца нашым войскам па бездарожжу было вельмі цяжка. Дапамогу наступаючым войскам аказвалі партызаны генерала Капусты. І войскі ўпэўнена ішлі наперад.

Шлях да горада перасякала чыгунка Гродна-Вільна. На вузлавой станцыі Парэчча было сканцэнтравана многа варожых сіл, немцы рыхтаваліся абараняць яе доўга і настойліва.

Тут было сканцэнтравана 2 батальёны пяхоты з артылерыяй  і мінамётамі. На чыгуначных шляхах стаялі гатовыя да адпраўкі эшалоны з гаручым, боепрыпасамі, танкамі, артылерыяй. У гэты момант на станцыю імкліва ўварваўся перадавы атрад 6-ой гвардзейскай кавалерыйскай дывізіі (камандзір – генерал - маёр П.П.Брыкель), 25-ы артылерыйскі полк падпалкоўніка Ляліна і 198 галоўны атрад танкавага полка падпалкоўніка Карпенка з трафейнымі трыма “Тыграмі” і дзвюма “Пантэрамі”. Танкісты ўварваліся з паўднёвага ўсходу, а з паўночнага ўсходу станцыю захапілі кавалерысты. Немцы зусім не чакалі з’яўлення савецкіх войск, многія з іх загаралі, купаліся ў возеры Малочным і аказаць належнага супраціўлення не змаглі. Парэчча  было ачышчана ад праціўніка  маланкавым ударам.

У нашых руках апынулася многа трафеяў. Самым галоўным было для нашых войск гаручае. Першымі тут аказаліся эскадроны старшага лейтэнанта Неўмоева і  танкі лейтэнанта Фірсава. Абодвум камандзірам прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Вызваленне 13 ліпеня 1944г. Парэчча адкрывала шлях на Гродна з поўначы, гэта значыць адтуль, дзе менш за ўсё чакаў праціўнік. Войска 3-га кавалерыйскага корпуса, мінуючы лясныя гушчары імкліва рухаліся да Гродна і 14 ліпеня авалодалі горадам, выканаўшы сумесна з іншымі войскамі задачу, пастаўленую камандаваннем.

Падрабязную карціну вызвалення Парэчча і падзей, якія адбываліся тут у апошнія дні акупацыі вельмі падрабязна малюе М.Гутнічэнка, удзельнік вызвалення Парэчча, гвардыі старшыня, камсорг дывізіёна 3 эскадрона асобага знішчальнага супрацьтанкавага дывізіёна 3 кавалерыйскага ордэна Леніна Чырванасцяжнага корпуса:

“Шлях да Гродна перасякала чыгунка Гродна-Вільна з важнай станцыяй Парэчча. На станцыі знаходзіліся гатовыя да адпраўкі эшалоны праціўніка з гаручым, танкамі, артылерыяй. Станцыя Парэчча ахоўвалася двума батальёнамі пяхоты, артылерыяй і мінамётамі праціўніка.

Наш дывізіён сумесна з 28 гвардзейскім кавпалком і 193 танкавым палком у гвардзейскай кавдывізіі пад’ехалі да самай станцыі Парэчча.

У гэты час на возеры, паблізу ад станцыі, фашысты штосьці рабілі на лодках, не думаючы, што ў ста метрах ад іх у кустах бэзу сядзелі савецкія воіны, трымаючы нагатове сваю зброю. Нашы танкісты захапілі пад Маладзечна нямецкі танк “Пантэра”. Пяць савецкіх танкаў Т-34 падышлі шчыльна да станцыі і замаскіраваліся ў кустах, а “Пантэру” высунулі наперад на адкрытае месца. Пачуўшы гул танкаў гітлераўцы занепакоіліся. Якім было із здзіўленне, калі наш афіцэр - танкіст Фірсаў з фашысцкага танка пачаў расстрэльваць фашысцкіх катоў. За гэты подзвіг Фірсаў быў удастоены звання Героя Савецкага Саюза.

Танкі ворага, якія знаходзіліся на платформах, былі падбіты нашай артылерыяй і танкамі, а іх экіпаж пачаў уцякаць у хмызнякі, але іх насцігалі савецкія кулі і снарады. У выніку маланкавага ўдару станцыя Парэчча была вызвалена ад праціўніка. Былі захоплены вялікія трафеі: танкі, гаручае, аўтамашыны, абмундзіраванне і харчаванне. Шлях на Гродна з поўначы быў адкрыты.

У гэтым баі  загінулі смерцю храбрых лейтэнант Мікалай Арцёменка і наш камандзір дывізіёна гвардыі маёр Міхаіл Андрэевіч Гуляеў. Мы ўсе пакляліся адпомсціць за смерць Арцёменка і Гуляева.

Нашы войскі працягвалі наступленне. Пераадолеўшы агнявы шквал, выйшлі на рубеж вёскі Кульбакі фронтам на поўдзень, і ў 13.00 15 ліпеня раптоўнай атакай коннагвардзейцы авалодалі моцным апорным пунктам абароны праціўніка на цагляных заводах. Праціўнік стараўся стрымаць наш націск.

З абеду да вечара конныя гвардзейцы вытрымалі восем атак, але раён цагляных заводаў утрымалі.

За баі за Парэчча і цагляныя заводы многія воіны былі прадстаўлены да ўрадавых узнагарод.

15 ліпеня нашы коннагвардзейцы прарваліся праз другую лінію абароны праціўніка на паўночнай мяжы горада Гродна і завязалі вулічныя баі. У 24.00 выйшлі да мастоў, чым увялі ў паніку праціўніка. Вораг пачаў паспяхова адыходзіць на паўднёвы бераг ракі. Услед за намі выйшлі воіны 174 і 352 стралковых дывізій і да світання 16 ліпеня 1944 года завяршылі ачыстку горада ад нямецкага гарнізона. Рэштка ворагаў уцякла за Нёман, узарваўшы за сабой мост.

Позна ўвечары быў аб’яўлены па радыё загад Вярхоўнага Галоўнакамандуючага аб прысваенні назваў часцям, вызваліўшым Гродна – “Гродзенскія”. А Масква нам салютавала дваццаццю артылерыйскімі залпамі з 300 гармат.

Паблізу чыгуначнай станцыі Парэчча 15 ліпеня 1944 пасля паўдня асобны гвардзейскі супрацьтанкавы знішчальны дывізіён хаваў свайго камандзіра гвардыі маёра Міхаіла Андрэевіча Гуляева. Гроб  з целам нябожчыка камандзіра стаяў на ўскраіне лесу на скрынях з-пад снарадаў. У лесе было многа байцоў і камандзіраў. Яны прыйшлі сюды нават з перадавой, каб развітацца з баявым таварышам. Заіграў палкавы аркестр. Урачыстыя гукі траўрнага марша паплылі над лесам і возерам. Гроб знялі з яшчыкаў, і камандзіра марудна панеслі на руках яго таварышы па зброі.

Рукі сяброў пяшчотна апусцілі на зямлю просты гроб, абкладзены вянкамі з жывых кветак. Пасля траўрных прамоў і клятвы таварышаў закрылася вечка труны. Хвіліна маўчання. Каманда: “Па ворагам Радзімы – агонь!” Прагрымеў развітальны салют. І зноў: “Залпам па ворагу – агонь!” – прамовіў капітан Палякоў. Пяць разоў прагрымелі гарматы і пяць разоў снарады паляцелі ў стан ворага, на галовы котаў.

У час вызваленчых баёў на тэрыторыі Парэцкага сельскага савета загінула шмат савецкіх салдат. У брацкай магіле, каля вакзала, пахаваны 170 савецкіх воінаў (імёны толькі 81 вядомы), якія загінулі пры вызваленні Парэчча і навакольных вёсак. Каб ушанаваць памяць вызваліцеляў, Парэцкі сельскі савет прыняў рашэнне надаць імёны  маёра Гуляева і капітана Палякова вуліцам Парэчча. Вучні сярэдняй школы на працягу многіх гадоў праводзіла пошукавую работу з мэтай выяўлення родных і блізкіх  воінаў, загінуўшых у баях за вызваленне Парэчча. Яны звязаліся з Галоўным упраўленнем кадраў Міністэрства абароны СССР. Былі адпраўлены дзясяткі пісем. Такім чынам, удалося ўстанавіць адрасы родных загінуўшых. Завязалася перапіска, а затым і першыя сустрэчы. Прыехаў пакланіцца магіле свайго бацькі яго сын Гуляеў Віктар Міхайлавіч. З розных канцоў Савецкага саюза прыехалі браты Цірана Івана Антонавіча, Аляксей, Зіновій і Юрый. З далёкай сібіры на брацкую магілу прыехалі сёстры Піўнова Міхаіла Іпалітавіча, Алеўціна і Марыя.

Памяць аб вайне не згасае. Кожны год, 9 мая, мы зноў і зноў вяртаемся да трагічных старонак гісторыі Парэчча.

 Сацыяльна-эканамічнае развіцце ў пасляваенны перыяд

Чырвоная Армія яшчэ вяла баі ў краінах Еўропы, а на Парэцкай зямлі ўжо пачалася мірная аднаўленчая дзейнасць. Страшную "спадчыну" пакінула вайна. Многія не вярнуліся з вайны, загінулі, прапалі без вестак, былі вывезены. Пашкоджана вялікая колькасць пабудоў, разрабавана маёмасць усіх устаноў і арганізацый.

Асноўную частку ўцалелага насельніцтва складалі жанчыны, падлеткі ды старыя. Людзі разумелі - каб выжыць, хутчэй падняць з руін разбураную вайной гаспадарку, трэба шмат працаваць. І яны працавалі ад цямна да цямна, не дасыпаючы, не даядаючы.

Вялікая Айчынная вайна. Вайна - гэта смерць. Ужо ў першыя дні фашысты расстралялі членаў КПЗБ, калгасных актывістаў. У Дубоўцы-3 чалавекі, і Індуры-Трубатчыка Сільвестра Андрэевіча (нарадзіўся ў 1887г.), Янчалоўскага Паўла Андрэевіча (1910). Шыпіца Аркадзь Мікалаевіч (1912) праз год загінуў у Гродзенскай турме. Перад вызваленнем, у 1944 годзе, забілі ў Лужках за сувязь з партызанамі 9 чалавек. Людзі гінулі ад бомбаў і снарадаў; у Нова дубовай - 6 чалавек. Нашы землякі - воіны і баяраў, Жорнаўкі, Жытарадзі, Індуры, Яскевічаў гінулі або знікалі без вестак на франтах. Пасля вызвалення ад рук бандытаў загінулі дэпутат Дубоўскага сельсавета Ражко П. і. (1945), участковы ўпаўнаважаны па Індурскім с/с Майсеевіч Ігнат Сцяпанавіч (забіты 22 кастрычніка 1944 г. у М. Бераставіцы),

У маёнтку Казлоўскага пасяліўся нямецкі камісар, у доме з пустакоў польскага фельчара Захарэвіча, за сённяшнім помнікам - жандары. У школьным спартзале выстаўлялі труны з забітымі немцамі і паліцаямі. Немцаў было 12, паліцаяў 5-6.

Быў усталяваны жорсткі і рабаўніцкі акупацыйны рэжым. Панаваць самаўпраўнасць. С1 гектара (нормы паставак мяняліся) трэба было здаць 2,6 цэнтнера жыта, 0,7 цэнтнера аўса, цалкам пшаніцу, грэчку, гарох (калі знойдуць расстрэл), 3 цэнтнера бульбы, 14,4 кг свініны, 200 яек ад курыцы, 600 літраў малака ад каровы. А яшчэ - здаваць тытунь, поўсць, каноплі, курэй, пёры курыныя. Грошы за зямлю 200 марак. Плата за дом, за ўсе будынкі, за сабаку. Забаронены забой жывёлы і ўжыванне мяса - тлушчавых прадуктаў. Ў прыфрантавой паласе - усё абмалаціць, здаць, нельга сеяць яравыя (расстрэл). Рабавалі лес.

Самая вялікая трагедыя - знішчэнне Індурскіх габрэяў, Індура была фактычна габрэйскім мястэчкам. Каля галоўнай сінагогі (18 стагоддзя, захавалася нядрэнна да нашых дзён) знаходзілася іўдзейская рэлігійная школа (10х10 метраў, яе разабралі пасля 1950 года на будаўніцтва) і яшчэ было некалькі драўляных малітоўных дамоў. У 1942 годзе фашысты
зладзілі гета, якое існавала з вясны да восені.

Гета - тэрыторыя, адведзеная для прымусовага пасялення
пэўнай расавай, прафесійнай або рэлігійнай групы
насельніцтва. Гета існавалі ў Еўропе і ў сярэднія вякі, фашысты стварылі 176 гета ў 165 населеных пунктах Беларусі (у Гродна - 2). Загінула 865.000 габрэяў, габрэі павінны былі насіць жоўтыя паўкруглыя нашыўкі - для ўсіх, чырвоныя - каго выкарыстоўвалі на працах і выводзілі з гета, зялёныя - для ўтрыманцаў.

Тэрыторыя Індурскага гета знаходзілася ў такіх межах: ад старой школы па адным баку вуліцы да скрыжавання, агінала плошчу, сінагогу, абмяжоўвалася цяперашняй вуліцай Някрасава. Вароты каля дома Масько Валянціна, яго дом быў дзяжурка, пабудаваная пры немцах. Быў яшчэ выхад - каля цяперашняга С / С. плот-3 метра, з дошак. Выпускалі прасіць міласціну і на працы (у Беляво зрабілі брук). Перасялілі ў гета ў сакавіку - красавіку 1942 года. Палякаў з тэрыторыі гета перасялілі ў пустуючыя дамы габрэяў за межамі гета (Трубачыка - у дом Кажанеўскіх). Жылі ў сінагозе, сям'і аддзяляліся шнурамі. У гета дзяжурылі 1 немец і 1 паліцай. Паліцаі былі спачатку мясцовыя, потым прыгналі татараў. 2 лістапада 1942 г. габрэяў павезлі ў Гродна, фурманкі збіралі ў акрузе. Рукша Антон Антонавіч прыехаў на падводзе, але жарабчык быў малады, неаб'езджаны, скакаў, таму адпусцілі. Па расказах, дзяцей і нямоглых старых пасадзілі на вазы, астатнія ішлі. Іншае меркаванне: усе ехалі. Габрэі паводзілі сябе пакорліва. На што спадзяваліся? Думалі, што ўсё абыдзецца. Адвялі ў Гродзенскае гета. У 1943 годзе з Гродзенскага гета праз Каўбасінскі лагер (дзе многія загінулі) адпраўлялі ў Асвенцым і Трэблінку, паводле кнігі «Памяць» - у Дахаў і Штутгоф. Усе загінулі. У нашы дні ў Індуры няма ніводнага прадстаўніка гэтага працавітага, добрага, з пачуццём гумару народа. Тады ацалелі тыя, каго не было ў Індуры: Гольдфанд А. П. - у войску, Сітоўскі - у турме (пратаргаваўся, ажаніўся потым на Абрамскай), Давід, абвінавачаны ў хабары, уцёк у Аргенціну. Індурскія старажылы памятаюць прозвішчы: Цігаль, Мацуль, Гершэн, Чужык, Нахман, Нагдыман. Памятаюць, як здзекаваліся над безабароннымі ахвярамі. Ад павароту ў цэнтры Індуры да касцёла стаялі тэлефонныя слупы. Габрэяў прывязвалі тварам да сонца. Хто падасць вады - самога прывязвалі. Каралінскіх з Луцкаўлян (каля млына стаяў дом) прымушалі рукамі збіраць пясок - на дарозе да Пракаповічаў, паліцэйскі ішоў побач і наглядаў. Аднойчы маладую габрэйку пасадзілі ў яму (дзе цяпер сельпо). Марылі голадам. Кошубавічы і іншыя насілі ежу. Калі быў добры гадзінны - адварочваўся, не перашкаджаў. Але часцей не дазвалялі, і бедная дзяўчына крычала ад голаду на ўсю Індуру. Потым яе адвялі на габрэйскія могілкі і расстралялі. Тая ж доля спасцігла габрэйскага хлопца, якога хавалі ў хляве Кашубовіча. Каб не наклікаць бяды на гаспадароў, сам сышоў ад іх і трапіўся.
Калі гета апусцела, праз пару дзён у яго прыгналі габрэяў з м. Крынкі. Яны пераначавалі адну ноч і таксама былі адпраўленыя на пагібель у Гродне.

Сястру Гэлі Казлоўскай Антаніну расстралялі за коўдры, прасціны, узятыя (праз дошкі плота) пасля закрыцця гета. Адзін прышлы паліцэйскі Сабалеўскі раней быў манахам, закахаўся, кінуў манастыр, дзяўчына адпрэчыла. Знайшоў срэбныя манеты ў гета, ішоў з дзяжурства, гестапа абшукала, на габрэйскіх могілках расстралялі.

Па ініцыятыве Д. В. Арцёмава памяць пра больш чым 2200 індурскіх габрэях увекавечаны. Надпіс зрабіў А. і. Котаў. Памятны знак адкрыты 9 мая 2009 года. Пра гэта напісана ў яўрэйскай газеце г. Гродна «Кадзіма». На адкрыцці Ў. С. Козыраў прачытаў - свой верш "Індурскаму аднагодку»:
Тут, па гэтых вуліцах,
Хадзілі габрэі.
Старыя - не спяшаючыся, былі шустрым дзеці.
Жылі сціпла яны, жылі так, як умелі.
Квітнелі рамёствы
І нястрашныя Буры.
Шумеў рынак калісьці,
У сінагозе маліліся,
Каб жыць ім багата,
Каб падоўжыліся дні іх.
...Ўварвалася ваўчыная зграя
З нямецкай зямлі
Так, іх Гітлер накіраваў,
Але яны то пайшлі.
Абгароджана гета
Высокім плотам
Не патрэбныя Фрыцам дзеці,
Фрыцам мала прастору,
Мала яек і млека,
Мала нашага хлеба
Так яны чалавека -
У крэматорый і ў неба!
Іх 2 OOO было!
Нікога няма цяпер
Няма нават магілы,
Даўно попел згасла.
Сталі попелам вачаняты.
Стала прахам сэрцайка
Ты індурскі мальчонка,
Будзеш у памяці вечна!
Я цябе наяве,
Нібы побач ты, бачу.
Вось зараз паклічу,
Вось ты падыходзіш бліжэй.
Ты ані не падрос,
Ты трохгадовы, як раней,
Кучары чорных валасоў
Раскідаў па вопратцы.
Мог бы жыць і сёння,
І стаяць побач з намі,
Бачыць свята народны
І пераможнае сцяг.
Мой індурскі аднагодак!
Мог бы быць ты лекарам.
Ці жыць побач з песняй,
Калі б стаў скрыпачом.
Заспявае зараз скрыпка
Папулярны матыў,
Вусны кране ўсмешка.
Ой, не кране! Даруй!
Праз гады б'юць у вушы
Хвалі гукаў тугіх
Землякі! Слухай! Слухай!
Іх пачуеш крокі.
Усё стаіць сінагога
У вечнай смутку застыўшы.
Прынеслі нас тут шмат
У вашу памяць кветкі.
І заходзіцца скрыпка -
Гэта "шалом" гучыць
Няма ні слоў, ні ўсмешкі -
Мой аднагодак маўчыць.
Хай крычыць гэты камень
З жалобным паяском:
Не здарылася каб з намі
Такога - на векі вякоў!

Бязлюдная Індура працягвала пакутаваць пад фашысцкім ярмом і змагацца. Знакаміты лекар Антон Антонавіч Доха з д. Жукевічы, працуючы ў Індуры, дапамагаў сваім людзям, лячыў партызан. 1 люты 1944 г. у Індуры была створана антыфашысцкая група.

Набліжалася Чырвоная Армія. У баях за вызваленне Індуры ўдзельнічалі воіны 2 батальёна 718 палка 139 стралковай дывізіі. Камбат - капітан С. Ф. Тамчук. Ён з двума ротамі ноччу ўстойліва прайшоў да в. Старая Дубовая. Немцы спалі. Тамчук атакаваў гарнізон, цалкам разграміў нямецкую частку. За ўмелае кіраўніцтва боем і асабістую мужнасць быў узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі. Такім чынам, у тыле нямецкіх войскаў, якія абаранялі Індуру, апынуліся чырвонаармейцы, што ўнесла разгубленасць у шэрагі Індурскага гарнізона. А з усходу, вызваліўшы Лашу, рухалася 42 танкавая брыгада-6-ардэнаносная, Смаленская. Пасля вайны з ваярамі сустракаліся ў Маскве індурскія школьнікі пад кіраўніцтвам Т. П. Бартеневой, у школе створаны музей брыгады. Яна і вызваліла Індуру 21 ліпеня 1944 года. У цэнтры Індуры спачывае прах вызваліцеляў. На брацкай магіле ў 1957 годзе збудаваны помнік. Пахавана 242 салдата і афіцэра.
Радавыя, 56 сяржантаў, некалькі старшын, два малодшых лейтэнанта, 11 лейтэнантаў, 4 старэйшых лейтэнанта, 1 капітан, 1 маёр, І падпалкоўнік. Яны загінулі 13-26 ліпеня, некаторыя ў жніўні. Больш за ўсё-21 ліпеня, у дзень вызвалення Індуры. Некаторыя памерлі ў медсанбатах, нават у жніўні. Сярод пахаваных больш за ўсіх з Цэнтральнай Расіі, ёсць з Амурскай вобласці, з Урала, з Кіргізіі, Узбекістана, Казахстана, Азербайджана, 9 масквічоў. Адзін віцебскі, 5 гомельскіх, 9 магілёўскіх (некалькі з майго роднага Горацкага раёна, на ліст туды райвыканкам не адказаў). Тут ляжаць танкісты, санінструктары, сапёры, артылерысты (у тым ліку мінамётчыкі, зенітчыкі), сувязісты, памежнікі - капітан з Адэльскай; пагранзаставы, які загінуў ад рукі бандытаў 24 мая 1945 года пахаваны). Ёсць жанчыны: 18-гадовая радавая, санінструктар, кухар, тэлефаністка, машыністка. Па ўзросце-13 чалавек 18-гадовых, шмат 19-гадовых. Самы пажылы-1893 года нараджэння, г. зн. меў 50 гадоў. Яшчэ шасцёра пражылі 45 гадоў і больш. Астатнія - поўныя жыццёвых сіл маладыя людзі!

22 ліпеня ў 22.00 са Старой Дубовай выехалі на легкавой машыне на КПІ ў кузню гвардыі падпалкоўнік Мядзведзеў Іван Васільевіч, начальнік палітаддзела 42 танкавай брыгады, яго намеснік гвардыі маёр Волкаў Аляксандр Андрэевіч і шафёр гвардыі яфрэйтар Тыбейкін Аляксандр Мікалаевіч. Раніцай выехалі назад, але дарога да гэтага часу была перарэзана немцамі. Начальніка і шафёра потым знайшлі ў жыце. Побач было 9 варожых трупаў. 25 ліпеня ў 17.00 Мядзведзева і Тыбейкіна пахавалі ў Індуры з вайсковымі ўшанаваннямі. Назаўтра знайшлі і Волкава. Пахавалі 27 ліпеня. Індурскія школьнікі адшукалі ў Іркуцку жонку і сына Мядзведзева.

Вызваленне вёскі Луцкаўляны 21 ліпеня 1944 г.

6 дзён за вёскі СВК ім. Дзеньшчыкава ішлі баі. Змагаліся воіны 2 Беларускага фронту (камандуючы - генерал - палкоўнік Захараў), 50-й арміі (генерал - маёр Кустаў), 38-га стралковага корпуса (генерал - маёр Церашкоў) - некалькіх дывізій. На Луцкаўлянскай гары быў стык франтоў. Літаральна за Абаранкам ішлі войскі 1 Беларускага фронту.

У баях за вёскі СВК загінула каля 300, паранена каля 500 савецкіх воінаў. Гітлераўскія страты-1070.

Немцы трымаліся за Луцкаўлянскую гару (на карце пазначана як безназоўная вышыня) 6 дзён - з 16 ліпеня.

16 ліпеня ў баях за гэтую безыменную вышыню загінула 9 і было паранена 79 нашых воінаў. У праціўніка-129 забітых, 14 узята ў палон.

Да 21 быў адбіты 3 контратакі нямецкіх узмоцненага батальёна, атакаваў з гэтай вышыні.

Да 24 адбілі яшчэ 2 контратакі немцаў з раёна Белева-Луцкаўляны. Контратакі падтрымлівалі агнём 3 цяжкія гарматы з Калачыка, 2 бронетранспарцёры, адна самаходна - артылерыйская ўстаноўка з Пракаповічаў, мінамётная батарэя з-за Калачыка, мінамёт з Пракаповічаў. 5 бронетранспарцёраў з пяхотай манеўравалі па шашы Луцкаўляны-Грайна.
17 ліпеня - з 7-га да 11 - га - немцы распачалі 3 контратакі з кірунку Луцкаўляны-Ляхнова, пацяснілі нашых.
Ноччу ў раён паміж Луцкаўлянамі і Круглікамі былі падцягнутыя свежыя сілы праціўніка: 4 аўтамашыны з пяхотай, 2 прылады на прычэпе, 12 танкаў, 5 бронетранспарцёраў з пяхотай і 5 бронемашын.

18-19-20 чэрвеня баі працягваліся. Гарэлі дамы ў Луцкаўлянах і Пракаповічах, гінулі ад бомбаў і снарадаў мірныя жыхары.
Луцкаўляны вызваліла 385 Чырванасцяжная ордэна Суворава стралковая дывізія (камандзір - палкоўнік Супруноў)-1270-ы полк. Яго батальёны ўжывалі два тактычных прыёму - флангавыя ўдары і змену штурмавікоў батальёнаў: калі адзін батальён вымотваўся з сіл, ён залягаў, а іншы праз яго парадкі ішоў наперад.

Луцкаўляны былі вызваленыя ў 2-ай палове дня 21 ліпеня. У баявым данясенні паказана, што нашы салдаты ад Белева па рацэ (зарослай хмызняком) праніклі да млына, захапілі яе і ўсходнюю частку Пракаповічаў. Тады гітлераўцы, баючыся акружэння, без бою пакінулі ўмацаванні на Луцкаўлянскай гары і абышлі праз Круглікі на захад. Тым больш, што ў Грайна шашы ўжо было перарэзана нашымі войскамі.
Наступны вялікі бой разгарэўся ў в.Падліпкі і каля кузні. Немцы перакінулі з поўдня танкавую дывізію СС і мёртвая галава. Яна мела 150 "тыграў" і "пантэр".

ДЭПАРТАЦЫЯ НАСЕЛЬНІЦТВА НА ПРЫМУСОВЫЯ РАБОТЫ Ў ГЕРМАНІЮ

Адной з трагічных старонак Вялікай Айчыннай вайны стала дэпартацыя насельніцтва на прымусовую працу ў Германію і іншыя краіны фашысцкага блока. Усяго з тэрыторыі СССР было гвалтоўна вывезена 5, 3 млн чалавек, у тым ліку 400 тыс. З Беларусі. Згодна з расавай тэорыі Гітлера, выхадцы іх усходняй Еўропы лічыліся ніжэйшай катэгорыяй працоўнай сілы. За 1-3 рейхсмарки на тыдзень, 150 г. хлеба, міску баланды вязняў прымушалі працаваць па 12 - 14 гадзін у суткі, выконваць цяжкі некваліфікаваны праца на прамысловых, ваенных, будаўнічых і сельскагаспадарчых прадпрыемствах. За невыкананне работы пагражаў расстрэл. У выніку бесчалавечных адносін да працоўных іх усходняй Еўропы 2,2 млн чалавек загінулі, у тым ліку 186 тыс. Беларусаў. Толькі 120 тыс. нашых землякоў змаглі вярнуцца на Радзіму. Сярод іх і жыхары Квасоўкі. Так з успамінаў жыхаркі д.Бараново Мирук Яўгеніі Андрэеўны можна даведацца аб жыцці вязняў канцлагера ў ваенныя гады.

МІРУК ЯЎГЕНА АНТОНАЎНА - былая вязніца канцлагера Маунтгэтхэн ў горадзе Кенігсберг, у які яе забралі 18 мая 1944 года. Працавала на патронах заводзе, рабіла патроны для нямецкай арміі.

Жылі ў бараку, спалі на драўляных нарах. Падушкі былі зробленыя з крапівы або пілавіння. Рацыён быў мізэрны: у дзень ім давалі 200г хлеба, чай. Працавалі ў дзве змены. Першая з 6.00 да 18.00, а другая ўсё астатняе час. У нядзелю можна было ўзяць выходны. Недалёка ад лагера быў лес, у якім можна было назбіраць толькі карэньчыкаў і трохі ягад.

Яшчэ ў нядзелю ім давалі 6 маленькіх бульбін. А калі яны чысцілі бульбу для немцаў, то бралі некалькі бульбін для сябе. Калі прыходзілі дадому, бралі вялікі таз, разрэзалі бульбу на дробныя кавалачкі, набіралі ў таз вады і варылі, каб хаця б папіць гэтай вады. Яны ведалі, дзе быў склад гэтай бульбы, і хадзілі яе красці. Аднойчы мужчына пайшоў браць бульбу. Немец забіў яго і ён ляжаў там 3 дня не пахаваны. Гэта рабілі, каб яны туды не хадзілі. З ёй у канцлагеры была Амбражэвіч Клаўдзія з Баранава. Іх вызвалілі 31 студзеня 1945 года. Ішлі яны дамоў дзень, ноч. Дайшлі да Літвы, а потым іх пасадзілі на цягнік. Даехалі яны да Горадні. Дадому ішлі пешшу.

САК СТАНІСЛАВА АНТОНАЎНА,

былая вязніца нямецкага лагера Маунтгеттен

Ўспаміны пра вайну САК СТАНІСЛАВЫ АНТОНАЎНЫ, жыхаркі вёскі Квасоўка, былой вязня канцлагера Маутгетхен пад Кенігсбергам ў Германіі.

"Нарадзілася я ў 1926 годзе ў вёсцы Верхнія Пагараны. Па нацыянальнасці полька. У 1944 годзе мяне сілком вывезлі ў Нямеччыну, працавала на ваенным заводзе па вытворчасці зброі і снарадаў: на станках - прэсах рабіла гільзы для снарадаў. Жылі мы ў бараках за калючым дротам, у кожным бараку па шэсць пакояў, у адным пакоі жылі 24 дзяўчыны: полькі, італьянкі, францужанкі. Спалі на двух'ярусных ложках, кармілі дрэнна: вараная фасоль, кармавыя буракі, чорны чай. Нават калі ежа была дрэннай якасці. Яе нельга было выкідаць, тады ўсіх каралі і не давалі ніякай ежы. Калі наступалі савецкія войскі, немцы адчувалі блізкі канец, зачынілі нас у бараку. Там мы сядзелі без ежы і вады. Вызвалілі нас савецкія войскі 30 студзеня 1945г. Калі я вярнулася на Радзіму ў мяне ўжо не было ні дома, ні бацькоў. Зараз на жыццё не скарджуся, але чаго было са мной лютаму ворагу не пажадаю. Калісьці чытала кнігу "Ніколі не забудзем", і, ведаеце, там чыстая праўда ".

ЯРАШЭВІЧ ВЕРА МІКАЛАЕЎНА, былая вязніца нямецкага лагера Маунтгеттен

Ўспаміны пра вайну жыхаркі вёскі Горны ЯРАШЭВІЧ ВЕРЫ МІКАЛАЕЎНЫ, сагнанай ў гады вайны ў Германію.

"1943/12/19 мяне вывезлі з Горнаў ў Калінінград. Былі гэтак жа дзяўчынкі з Брэста, Украіны і Беластока.

Працавала ў 2-ух гаспадароў служанкай. Ставіліся дрэнна, часам білі і нават прыкладамі аўтаматаў. Адзін раз ледзь не ўтапілі ў канале.

7-ага красавіка 1945 года нас вызваліла Савецкая Армія ".

Успаміны Сідаровіча Леаніда Іванавіча, былога вязня фашысцкага канцлагера, жыхара вёскі Квасоўка. Л.І. Сідаровіч успамінае вайну са слязамі на вачах:

"Гэта нават не хочацца ўспамінаць, таму што гэта было балюча і жахліва. Вораг быў моцны і вельмі жорсткі. За самую маленькую правіннасць, а тым больш за непаслушэнства не было літасці ні старым, ні малым. Сотні тысяч людзей былі пакараныя смерцю без суда і следства, спаленыя разам з хатамі. Засталіся толькі каміны печаў. Гэта былі сапраўдныя каты, якія жорстка здзекаваліся над людзьмі. Я інвалід, у гады вайны быў паранены ў левую нагу, даставалі вялікія аскепкі. Вельмі балюча ўспамінаць усё гэта. Перамога - гэта слёзы радасці, пачуццё віны, што ты застаўся ў жывых, а твой сябар - не. Хацелася б, каб гэты кашмар ніколі не паўтарыўся!"

Ўспаміны пра вайну РАГОЎСКАГА ЎЛАДЗІСЛАВА ІВАНАВІЧА, жыхара вёскі Квасоўка.

«У канцы вайны мяне разам з іншымі маладымі людзьмі з Квасоўкі вывезлі ў нямецкі канцлагер Маунтгетен, мы працавалі на заводзе, які выпускаў снарады і зброю для немцаў. Працавалі 12 - 14 гадзін, як рабы. Пастаянна галодныя, у холадзе. Елі гнілую бульбу, буракі, якая перазімавала на полі. Увесь час хацелася спаць і есці. Многія хлопцы і дзяўчаты ад голаду на працы гублялі прытомнасць ад голаду і стомленасці. Гэтыя страшныя падзеі назаўжды застануцца ў маёй памяці. За найменшую правіннасць немцы білі, каралі і за невыкананне нормы. Савецкіх салдат сустракалі як герояў. Яны прынеслі свабоду і надзею на будучыню. Зараз жыццё добрая і мірная. Свет - гэта галоўнае багацце! ».

У наш час мы шануем подзвіг удзельнікаў Вялікай Айчыннай вайны. Ўвекавечана іх памяць на стагоддзі, помнікі і абеліскі якіх даглядаюць удзячныя нашчадкі. Кожны год на 9 мая і 3 ліпеня навучэнцы, педагогі Квасоўскай СШ і жыхары вёскі Квасоўка ўскладаюць да помнікаў воінам Вялікай Айчыннай вайны ў вёсках Квасоўка, Горны, Дарашэвічы, Навасёлкі кветкі і вянкі.

Хутка сыходзіць з жыцця апошні эшалон ветэранаў Вялікай Айчыннай вайны, якія выратавалі нашу краіну і Еўропу ад фашысцкага рабства. 9 мая 2020 года наша краіна будзе адзначаць 75-ую гадавіну Вялікай Перамогі і мы зноў з асаблівай цеплынёй звернем нашу ўдзячную памяць да светлых вобразаў тых, хто на фронце і ў тыле, у партызанскім атрадзе і падполлі набліжалі Дзень Перамогі. Занадта дарога яе кошт. Наш абавязак сумлення памятаць пра яе ахвярах заўсёды.

НАШЫ АДНАВЯСКОЎЦЫ - УДЗЕЛЬНІКІ ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ.

МІЛАШЭЎсКІ

АЛЯКСАНДР ПАЎЛАВІЧ

1911 г.н.

15 жніўня 1944 года быў накіраваны на фронт. Спачатку прайшоў не вялікую падрыхтоўку ў Мінску. Затым быў накіраваны ў 142 дывізію, пазней ваяваў у складзе 334 артылерыйскага палка. Быў наводчыкам і зараджаў гарматы. Ваяваў тры месяцы і быў цяжка паранены ў сустаў левай рукі. Інвалідам застаўся на ўсё жыццё. Ваяваў, прымаў удзел ва ўзяцце Кенігсберга. Трапіў у акружэнне, якое пасля цяжкіх баёў было прарвана. У гэтым баі атрымаў раненне і быў накіраваны ў шпіталь. Тут і сустрэў Перамогу. Мілашэўскі Аляксандр Паўлавіч узнагароджаны ордэнам Айчыннай вайны I ст., Пяццю медалямі «Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне 1941-1945гг».

CАНЬКО

МІКАЛАЙ  НІЧЫПАРАВІЧ

1921 г. н.

У 1944 годзе быў прызваны на фронт. У складзе 40-га стралковага палка, удзельнічаў у баявых аперацыях у г. Брэсце. З 334 артылерыйскім палком дайшоў да Прусіі, затым полк вяртаўся. Асабліва жорсткімі былі баі пры фарсіраванні Віслы і ўзяцця гарадоў Грудзенска і Данцыга. Далей шлях ляжаў на Берлін. Да горада заставалася 6 км. Як абвясцілі, што скончылася вайна, Мікалай Нічыпаравіч быў цяжка ранены. Доўга ляжаў у ваенным шпіталі. Засталіся аскепкі ў целе франтавіка - памяць Вялікай Айчыннай вайны. Санько Мікалай Нічыпаравіч узнагароджаны ордэнам Айчыннай вайны II ст., Медалямі «За адвагу», «За Перамогу над Германіяй».

САДОЎНІЧЫ

КАНСТАНЦІН ЯКАЎЛЕВІЧ

1924 г. н.

На фронт прызваны ў 1944 годзе. Ваяваў спачатку ў складзе 20 вучэбна-стралковага палка, затым - 451, 246 гвардзейскіх палкоў. Вучэбную падрыхтоўку прайшоў у Гродне. Яна доўжылася адзін месяц. Затым быў накіраваны ў Люблін. Праз нейкі час атрад пешшу пайшоў на перадавую (Вісла). Там 14 лютага была прарваны нямецкі фронт. Так дайшоў да Орды. Да Берліна засталося 7 км., як паведамілі аб капітуляцыі Германіі. Садоўнічы Канстанцін Якаўлевіч быў узнагароджаны: ордэнам Айчыннай вайны II ст., «За вызваленне Варшавы», чатыры медалі «Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне 1941-1945гг», медаль Жукава.

Баявыя дзеянні войскаў 2-га Беларускага фронту з 16 па 27 ліпеня 1944 гады ў раёне г.п. Сапоцкін

16 ліпеня 1944 года пачаўся другі этап Беластоцкай наступальнай аперацыі.

Супернік, разбіты ў баях пад Ваўкавыскам і Гродна, асабліва ўпарта абараняў межы па заходніх берагах рэк Нёман і Свіслач, дзе мелі некалькі ліній траншэй, моцна ўмацаваныя апорныя пункты і повязі супраціву.

Для ўзмацнення абароны нямецкія сапёрныя часткі разбурылі Масты, водаадводныя трубы на дарогах, замініравалі дарогі, аб'язныя шляхі, кюветы прасекі, броды, а таксама наладзілі шмат мінных «сюрпрызаў». Пяхота з спешанай кавалерыяй праціўніка былі амаль цалкам матарызаваныя, што ва ўзаемадзеянні з танкамі і самаходнымі прыладамі забяспечвала манеўраванне па рокадных радыяльных дарогах.

Ва ўмовах узмацняльнага супраціву праціўніка маршал Г. К. Жукаў раніцай 16 ліпеня загадаў камандуючаму 2-м Беларускім фронтам стварыць у 5-ай і 3-яй арміях ударныя групоўкі і хутка прабіваць імі заслоны праціўніка на слабых месцах яго абароны, паскорыць вылучэнне да фронту 49 арміі і, увёўшы яе бітву на вузкім участку фронту, нанесці імклівы ўдар на саколку ў абыход беларускіх лясоў з поўначы.

Атрымаўшы задачу на далейшы наступ, а таксама сродкі ўзмацнення 12-ую асобную знішчальніцкую супрацьтанкавую артылерыйскую брыгаду, 77-й гвардзейскі мінамётнай полк, 341-й армейскі зенітны артылерыйскі полк корпуса генерал Н. С. Аслікоўскі вырашыў перайсці ў наступ 17 ліпеня ў агульным кірунку Ліпск, Аўгустоў з задачай да зыходу 18 ліпеня авалодаць Ліпскім, зыходу 19 ліпеня – жнівеньскім. Пры гэтым асабліва старанна быў распрацаваны парадак ажыццяўлення ўзаемадзеяння з часткамі правафланговага 69-га стралковага корпуса 50-ай арміі, а таксама пытанні арганізацыі супрацьпаветранай супрацьтанкавай абароны ў прадбачанні магчымых контратак праціўніка.

У адпаведнасці з прынятым рашэннем баявы парадак корпуса быў пабудаваны два эшалоны. Першы эшалон складалі зводная знішчальная брыгада і 5-ая кавалерыйская дывізія (камандзір – генерал- маёр і. П. Калюжны). На мяжу населеных пунктаў Пралейкі (5 км. паўднёва - захад ад Сапоцкіна) і Галынка 6-ая гвардзейская кавалерыйская дывізія павінна была абагнаць зводную знішчальную брыгаду ў далейшым наступаць у першым эшалоне.

Кірунак галоўнага ўдару 3-га гвардзейскага кавалерыйскага корпуса дазваляў яму абысці з поўначы групоўку праціўніка, засяроджаную на трыкутніку Навумавічы, Ліпск, Новы Двор, найкароткім шляхам выйсці да Аўгустава і адначасова забяспечыць стык з трэцім Беларускім фронтам.

Часткі трэцяга гвардзейскага кавалерыйскага корпуса, якія знаходзіліся на Заходнім беразе Нёмана, у першай палове дня 17 ліпеня вялі зацятыя баі за дазвол захопленага плацдарма на мяжы каўбаскі (8 км.паўночна - усход ад Лойкі), салаўі (2 км. на поўдзень ад Пушкары) прасунуліся наперад за ўсё на 1-3 км. і вызвалілі в. каўбаскі.

У 19 гадзін таго ж дня кавалерыйскі корпус здаў свае баявыя ўчасткі часткі 69-га стралковага корпуса і, выкарыстоўваючы поспех левафланговых частак 31-ай арміі 3-га Беларускага фронту, выпусціў па маршруце Лойкі-Галынка для абыходу праціўніка справа Зводная знішчальная брыгада, рухаючыся наперадзе галоўных, у 22 гадзіны сустрэла ў 7 км. на поўдзень ад Г. П. Сапоцкіна выведвальную працу трэцяй танкавай дывізіі праціўніка. Пасля кароткага бою брыгада адкінула праціўніка на поўдзень і да 24 гадзін авалодала населенымі пунктамі Пралейкі (5 км. паўднёва-захад ад Сапоцкіна) і Галынка. Астатнія злучэнні і часткі корпуса расцягнуліся па ўсім маршруце, пачынаючы ад Р. Нёман, і рухаючыся адзін за адным у заходнім кірунку.

153-ая стралковая дывізія 69-га стралковага корпуса вырвалася наперад услед за кавалерыйскімі часткамі і выйшла на мяжу Капланаўцы (2 км. паўднёва - усход ад Рацічы), усходняя ўскраіна Навумавічы, паўднёвая ўскраіна салаўі (2 км. паўднёвей пушкароў) і мела непасрэдную сувязь з 95-ай стралковай дывізіяй 81-га стралковага корпуса.

21-ы стралковы корпус, фарсіраваны Нёман, займаў плацдарм на захад ад Гродна глыбінёй да 2 км. такім чынам, 69-ы і 81-ы стралковы корпус 17 ліпеня вялі баі па пашырэнні плацдарма на заходнім беразе Нёмана, які забяспечваў спрыяльныя ўмовы для нарошчвання сіл і развіцця наступу на захад.

Полк 174-ой стралковай дывізіі 36-га стралковага корпуса заняла супрацьтанкавую абарону ў г.п. Сапоцкіна фронтам на поўдзень і паўднёвы ўсход.

У 11 гадзін праціўнік сіламі танкавай дывізіі, якая зноў прыбыла 3-яй, налічвала каля 120 танкаў і самаходных гармат і баявой групы "Ангалаў" у складзе пяці пяхотных палкоў, пры падтрымцы артылерыі і масажаванні налётаў авіяцыі ў 11 гадзін нанёс контрудар па правым флангу 50-ай арміі. У выніку ўпартага бою ён пацясніў частцы 42-ой стралковай дывізіі 69-га стралковага корпуса і да 20 гадзін выйшаў на ўсходні бераг Нёмана на ўчастку паўднёвей Лойкі, Пушкары. Супернік імкнуўся не толькі ліквідаваць плацдарм на Заходнім беразе Нёмана, але і акружыць і знішчыць прасунуты да г. Аўгустаў 3-ці гвардзейскі кавалерыйскі корпус.

З выхадам частак праціўніка ў раён Рацічы, Лойкі, Пушкары стварылася пагроза аператыўнага асяроддзя 3-га гвардзейскага кавалерыйскага корпуса і 153-й стралковай дывізіі, якая наступала за правым флангам гэтага корпуса. Часткі корпуса і стралковай дывізіі знаходзіліся ў цяжкім становішчы, так як былі адрэзаныя ад войск 50-й арміі, а таксама ад сваіх тылоў, якія засталіся на ўсходнім беразе Нёмана. Штаб корпуса ледзь паспеў праскочыць да сваіх дывізій, прайшоўшы вёску Лойкі на 1 гадзіну 30 хвілін раней захопу яе праціўнікам.

Становішча нашых частак на поўнач ад Ліпска значна пагоршылася, калі да гадзіны ночы 19 ліпеня праціўнік прасунуўся з раёна Рацічы ў Паўночным кірунку і дасягнуў г. п. Сапоцкін, які быў заняты ўзмоцненым палком суседняй 174-й стралковай дывізіі. На подступах да горада праціўнік быў спынены.

Войскі 50-ай арміі з раніцы 18 ліпеня працягвалі наступ, на пад уздзеяннем контрудара суперніка вымушаныя былі перайсці да абароны, а ў правым флангу арміі нават адысці да Р. Нёман.

Асабліва цяжкая сітуацыя склалася ў паласе 42-й стралковай дывізіі (камандзір генерал-маёр А.І. Сліц). Часткі гэтай дывізіі на мяжы Капланава (5 км. паўднёва - захад ад Лойкі), усходняя ўскраіна Навумавічэй ў першай палове дня ліпеня адлюстроўвалі бесперапынныя атакі праціўніка з кірункаў Навумавіч і Лоек сілаю да двух палкоў пяхоты пры падтрымцы 35-40 танкаў і самаходных гармат. Важнае значэнне ў адлюстраванні гэтых контратак меў агонь батальённай, палкавы дывізіённай артылерыяй, у выніку якога панёс вялікія страты ў жывой сіле і тэхніцы.

Вёска Пузавічы (Партызанская)

Трагедыя вёскі адбылася ў ліпені (15.07) 1943 г. У пяць гадзін раніцы цішыню парушылі маторы аўтамабіляў, поўныя немцаў і паліцаяў. Фашысты, на хаду машын, саскоквалі з адной, другой, выцягваліся ланцугом,  які ахопліваў вёску. Гітлераўцы, акрамя тых, што стаялі ў акружэнні, пайшлі па дварах. Яны зганялі людзей у цэнтр вёскі, дзе людзей падзялілі: мужчын зачынілі ў адну адрыну, жанчын – у другую. Людзі задыхаліся ў будынках. І тады адчынілі дзверы. Кінуліся да выхаду – ударылі кулямёты. А перад дзвярыма былі выкапаныя ямы. Хто трапляў пад кулі – адразу падаў у іх. Астатніх выцягвалі з адрын, стралялі ў іх – і скідвалі ў ямы на трупы. Стралялі так, хваліліся потым паліцаі, што ствалы награваліся да чырвані, вада ў кажухах закіпала. Тыя ж паліцаі расказвалі, пахваляючыся сваёй “работай”, што людзі, пакуль іх перабілі, ссівелі. Маці закрывалі сабой дзяцей. Мужчыны спрабавалі ў адчаі кінуцца на котаў.

А па вёсцы ішлі падпальшчыкі з факеламі. Яны з усмешкай падсоўвалі полымя пад стрэхі. Сухая салома ўспыхвала.

У той дзень расстралялі больш 500 чалавек в. Пузавічы і навакольных хутароў.

Яны забілі маладых жанчын Марыю Лазовік з 1,5 месячным дзіцём, Надзею Былец з двух  месячным дзіцём. Не злітаваліся каты над сіротамі Колей, Валодзей, Лідай Тулінскімі, Шурай і Марыяй Пыксамі, якіх гадавалі ўсёй вёскай.

У чэрвені 1944 года пры адступленні акупанты адкапалі ямы,  трупы паскідвалі ў кучу, аблілі вадкасцю, абклалі дровамі і падпалілі.

Праз няпоўны год, уцякаючы, гітлераўцы пастараліся замясці сляды злачынства. Яны зноў акружылі былую вёску. Раскапалі магілы, абліваючы бензінам, палілі трупы.

У Скідзеле гаварылі, што ямы ў Пузавічах, напоўненыя трупамі, засыпаныя зямлёй, доўга варушыліся, бо ў іх закапалі параненых і паўжывых людзей.

Вёска Пузавічы, двойчы спаленая, “пахавана” у Хатыні. Пасля вайны вёска адрадзіліся. І назвалі яе Партызанская.

Каля дарогі стаяць прыгажуні ёлкі, паціху гамоняць паміж сабой бярозы ля помніка.

Нішто не напамінае аб той жудаснай ахвяры, якая прынесла бяду вёсцы Пузавічы вайна.

Мікалай Андрэевіч Лапіцкі, жыхар в. Партызанская (запіс 1983 г.):

«14 июля 1943 года рано утром, когда ещё только светало, я выгнал пасти коров. Когда рассвело, увидел, что деревня окружена немцами. Наш дом и ещё несколько домов в окружение не попали. Находясь на некотором расстоянии от своего дома, я увидел, что 15 вооружённых гитлеровцев шли в направлении нашего дома. Зашли в дом и тут же вышли, ведя под конвоем мать и трёх моих братьев. Их повели в сторону деревни. Через некоторое время слышны были выстрелы из автоматов и пулемётов. Криков я не слышал. После грабежа деревни, её подожгли».*

Філіп Васільевіч Іаскевіч, жыхар в. Партызанская (запіс 1983 г.):

«Вспоминая тяжёлые годы последних дней войны, мне особенно в памяти остался год 1943-й. Год кровавый. Немцы согнали всех жителей деревни в два сарая: женщин с детьми в один сарай, мужчин – в другой. Всех было примерно человек 500. Возле сараев выкопали ямы на 20 метров длины и 2 метра ширины и сделали только небольшой проход. Как только открываешь дверь сарая, сразу падаешь в яму. Меня заставили вывозить имущество из домов в деревню Лавно. Людей живьём толкали в ямы, стреляли, многие падали живыми и их закапывали. Стоны, крик детей, последние вздохи… Но ничто не могло тронуть гитлеровских палачей. Когда всё имущество вывезли в Лавно и Скидель, деревню сожгли. Ни один дом не уцелел. Деревни не стало».

Любоў Канстантынаўна Серкіна (Чэбатарэвіч), жыхарка Скідзеля (запіс 1983 г.):

«Была окружена деревня Пузовичи со всех сторон немцами. Другие немцы пошли по домам заказывать населению, чтобы люди шли на собрание. Было приказано женщинам с детьми собраться в один сарай, мужчинам – во второй. Когда люди собрались в сараи, немцы закрыли людей на замок в сараях. Тогда люди, которые находились в сараях, поняли, что это не собрание».

Растыслаў Міхайлавіч Баранаў, жыхар Скідзеля (запіс 1983 г.):

«Следование конного обоза под надзором полицаев в сторону Пузович, неоднократная остановка и снова троганье, и самое главное, что все возчики, в том числе и я, были очень понурыми и в догадке того, куда едем? Никто ничего не знал до последнего времени. Пользуясь моментом и не совсем тщательным присмотром полицаев (а к тому времени все люди были побиты и присыпаны в одной или двух, я уже не помню, ямах), я решил заглянуть в один из сараев, где их сгоняли. Думал, может кое-кто, по случайности, где как-нибудь спрятался или ранен и нуждается в помощи, чтобы помочь. Однако сарай оказался пустым, только несколько соломенных петель висело по балкам, видимо некоторые жертвы, прежде чем пойти в яму и быть расстрелянными решили повеситься».

* – захавана мова арыгінала.
З архіва музея "Скідзель прамысловы»" СШ №2 г. Скідзеля.

Спасылка на артыкул: https://rgazeta.by/ru/society/vospominaniya-ochevidcev-tragedii-v-derevne-puzovichi-partizanskaya.html

Сіні камень

Вёска Сіні камень стаяла ў лесе і была партызанскай.

Лёс гэтай вёскі быў вырашаны ў час карнай аперацыі 18 ліпеня. Вянзіны, Гірды, Папрукайлы, Ханевічы…- дзеці, жанчыны, старыя вёскі Сіні Камень. Усяго 19 дзяцей і 31 дарослы, што згінулі ад куль, 57 спаленых хат. На месцы вёскі, за 4 км. На поўначы ўсход ад вёскі Бандары, стаіць абеліск, бо вёска так і не адрадзілася.

У глыбокім задумленні стаіць лес. Тут ніколі не будзе чуваць дзіцячага смеху. Толькі зрэдку праходзяць  турысты і тады лес поўніцца дзіцячымі галасамі і музыкай. Яны, вядома ж, не ведаюць, што такое вайна.

Вёска Запур’е

Жыхары Запур’я не змаглі змірыцца з жорсткімі выхадкамі новага ляснічага - немца Фолькера, якога за здзекі над людзьмі празвалі "мордабіцель". Яго застрэлілі народныя мсціўцы. У пакаранне нямецкае камандаванне запатрабавала расстраляць пяцьдзясят ні ў чым не вінаватых вяскоўцаў. 18 верасня 1943 вёска была абкружаная карнікамі. У ходзе карнага рэйду 48 чалавек былі расстраляныя. Самому старэйшаму з загінуўшых было 66 гадоў, а самаму малодшаму - усяго 6 месяцаў.

Ўспаміны сведкаў той жудаснай раніцы:

«18 верасня 1943 года паліцаі выгналі ўсіх на вуліцу. Некалькіх мужчын прымусілі капаць яму. Загадалі выстраіцца шарэнгай бліжэй да краю. Пачуліся стрэлы. Дзяцей не стралялі - кідалі жывымі. Стагналі параненыя, плакалі дзеці. Фашысты кінулі дзве гранаты - і стала ціха. Людзей закопвалі яшчэ жывымі. У студні, што знаходзіўся за дзесяць крокаў ад агульнай магілы, вада стала каламутнай ад крыві ... Самому старэйшаму тады было 66 гадоў, а самай малодшаму ўсяго 6 месяцаў. »

Вось што распавядае жыхарка вёскі Данілавіч Г.К.:

«Да вайны ў вёсцы налічвалася 12 двароў і 109 жыхароў. Калі пачалася вайна, каля вёскі быў створаны партызанскі атрад. Мне ў той момант было 15 гадоў. У вёску прыехалі немцы. Яны падзялілі жыхароў на тры групы. Першая група - людзі, якіх адпраўлялі ў канцлагер, другая - тыя, хто быў расстраляны, і трэцяя - тыя, каго адправілі на працу ў Нямеччыну.

Мяне вывезлі ў канцлагер. Я вярнулася дадому ў канцы вайны. Вёска была спалена. Да вайны ў мяне былі сястра, тата і дзядуля. Пазней я даведалася, што мае родныя былі расстраляныя. Толькі адзін чалавек - Хоха Ўладзімір Іванавіч - застаўся ў жывых. У той час яму было 52 гады. Ён памёр 18 лютага 1954. »

На месцы трагічных падзей устаноўлены абеліск.

Вёска Дземша (Полымя)

Спрадвеку ў в. Дземша жыхары мелі  прозвішча Дземша. Было сярод іх шмат родзічаў, былі і проста цёзкі па прозвішчы.

Вёска была не вялікая, усяго 39 чалавек налічвалася ў ёй перад пачаткам вайны. У адзін дзень з вёскай Шкленск, Сіні  Камень была расстраляна і вёска Дземша.

Сярод іх , забітых жыхароў вёскі Дземша, з 36 чалавек - 19 дзяцей.

Адразу пасля вайны на магіле ахвяр фашызму быў пастаўлены помнік.

18 ліпеня 1943 года нямецка-фашысцкімі захопнікамі спалена вёска Дземша, Полымя, зверскі забітыя ўсе жыхары.

Шкленск

Да 18 ліпеня 1943 года на карце Шчучынскага раёна, каля дарогі Гродна-Астрына значылася вёска пад назвай Шкленск. Але яе не стала разам з яе жыхарамі, у  жахлівы ліпеньскі дзень. Не стала назаўжды. На досвітку гітлераўскія аўтаматчыкі акружылі вёску і пачалі выганяць на вуліцу жанчын, дзяцей, старых. Ні ў чым не вінаватыя жыхары спачатку былі жорстка збітыя, а затым расстраляныя. Разам з мёртвымі ў спешна выкапаныя ямы кідалі параненых дзяцей. Доўга яшчэ калыхалася зямля над магілай. У Шкленске было знішчана 67  мірных жыхароў, а вёска спалена, усе 17 двароў. Вёска так і не змагла адрадзіцца. Толькі ў 1951 году побач з вёскай каля трасы Гродна-Астрына быў пастаўлены помнік партызанам, а ў 1966 годзе - у цэнтры былой вёскі збудаваны абеліск - у памяць загінуўшых. Ад вёскі Шкленск засталася толькі ўрна з попелам, якая ўвекавечана ў мемарыяльным комплексе Хатынь.

Вёска Бабіна

Вёска Бабіна стала прытулкам для байцоў і камандзіраў разбітых часцей Чырвонай Арміі

У першыя дні пасля нападу гітлераўскай Германіі на СССР вёска Бабіна, што згубілася ў лясах паўночнай часткі Гродзенскага раёна, стала надзейным прытулкам для байцоў і камандзіраў разбітых часцей Чырвонай Арміі. Людзі дзяліліся з імі апошнім кавалкам хлеба, дапамагалі прайсці патаемнымі сцежкамі далей на ўсход.

Некалькі пазней жыхары вёскі сталі дапамагаць савецкім партызанам, якія ўжо вясной і ўлетку 1942 гады правялі шэраг смелых аперацый. Так, 21 мая група лясных салдат пад кіраўніцтвам палітрука Ф. Раманенка спаліла стадваццаціметровы мост на рацэ Дзітва. 28 чэрвеня партызаны ў колькасці 46 чалавек пад камандаваннем лейтэнанта А. Іванова разграмілі гарнізон гітлераўцаў у Азёрах, 16 ліпеня ўзарвалі чыгуначнае палатно на лініі Гродна-Вільня.

Адна з партызанскіх груп пад камандаваннем А. Патапава спынілася ў лесе за тры кіламетры ад Бабіна. У гэтай групе былі Віталь Сыты, яго жонка Любоў Зорка, інжынер Нагорны і іншыя. У Бабіна яны прыходзілі па прадукты. Тут былі надзейныя сувязныя. Уладзімір Хоха і сакратар сельсавета Марыя Хоха. Але ў вёсцы знайшоўся здраднік. Ён данёс у Парэцкі ўчастак нямецкай жандармерыі на аднавяскоўцаў, якія  дапамагалі партызанам, і назваў месца, дзе была партызанская зямлянка

31 снежня 1942 года на досвітку варожы атрад з'явіўся ў Бабіна, пасля чаго адправіўся да месца размяшчэння партызан. У поспеху аперацыі фашысты не сумняваліся. Яны разлічвалі акружыць і знішчыць партызанскую групу. Але план іх праваліўся. Падчас прачэсвання лесу нервы ворага не вытрымалі. Гітлераўцы адкрылі агонь па сваіх, прыняўшы іх за партызан. Гадзінны падняў трывогу, і партызаны спешна адышлі. Ўступаць у бой каля вёскі з большымі сіламі праціўніка не было сэнсу. Гітлераўцы, каб запалохаць насельніцтва і пазбавіць партызан народнай дапамогі, расстрэльвалі не толькі сем'і і сувязных, але і знішчалі цэлыя паселішчы.

Тады ж з'явіўся жахлівы план знішчэння вёскі Бабіна. Яго падрыхтаваў начальнік жандарскага ўчастка ў Парэчча лейтэнант Эрых Портцыг. На досвітку 11 студзеня 1943-га атрад гітлераўцаў на чале з Портцыгам акружыў Бабіна. Усіх 49 жыхароў вёскі сагналі ў дом Казіміра Хохі і падзялілі на тры групы.

Адна з іх была асуджаная. Людзей па адным падводзілі да абрыву каля дарогі і расстрэльвалі. Так загінулі настаўнік Аляксандр Хоха, яго жонка дэпутат сельсавета Любоў Хоха, сувязная партызан Марыя Хоха, 76-гадовы Селівестр Хоха і яго 67-гадовая жонка Кацярына. Настала чарга ісці да абрыву і Ўладзіміру Хохе. Гітлеравец штурхнуў яго ствалом аўтамата ў спіну: маўляў, чаго стаіш, нядоўга засталося. Уладзімір узяў пад руку айца Паўла і сказаў: «Пойдзем разам, бацька». Павольна наблізіліся да абрыву, за якім праз дарогу адкрыўся малады хвойнік. Уладзімір ірвануўся наперад і неўзабаве схаваўся за абрывам. Яшчэ адно імгненне, і яго, цяжка параненага, схаваў лес.

Раз'юшаныя фашысты схапілі і тут жа расстралялі сына ўцекача - 10-гадовага Генадзя і сына суседа - 12-гадовага Віталя. Усяго ж знішчылі ў той дзень 11 чалавек, 12 адправілі ў турму ў Гродна, дзе неўзабаве мужчын расстралялі, а жанчын павезлі на катаржныя работы ў Германію. Толькі тры сям'і пазбеглі расправы. Іх акупанты выселілі з вёскі. Хаты і гаспадарчыя пабудовы разабралі на дровы, а маёмасць разграбавалі. Эрых Портцыг трыўмфаваў. У сваім данясенні ў Гродна пасля расправы над мірнымі жыхарамі Бабіна ён запэўніваў, што, несумненна, наступіць супакаенне ў раёне. Але ўрачыстасць карніка была заўчасная. Партызанскі рух з кожным днём пашыраўся, умацоўвалася сувязь партызан з насельніцтвам. Атрад, які спрабавалі знішчыць гітлераўцы ў лесе каля вёскі Бабіна, неўзабаве вырас у грозную сілу для фашыстаў - у партызанскую брыгаду імя Ленінскага камсамола.

Уладзімір Ягорычаў, кандыдат гістарычных навук. Гродзенская праўда, 26.04.2010.

Адважная партызанка Вольга

У кнігу ганаровых грамадзян горада Гродна ўнесена імя нашай зямлячкі, адважнай партызанкі, сакратара  Гродзенскага падпольнага гарадскога камітэта камсамола Вольгі Восіпаўны Соламавай. Яна нарадзілася ў 1920 г. у вёсцы Лаша. У сваёй кароткай біяграфіі, якая захоўваецца ў яе асабовай справе ў Дзяржархіве вобласці, у 1940 г. пры паступленні на педагагічныя курсы ў Гродне яна пісала: "Бацька меў 4 га зямлі, палавіну хаты, аднаго каня, адну карову. Сям'я бацькі налічвае 6-ць чалавек. Я старэйшая, а астатнія малодшыя...".

З біяграфіі мы даведваемся, што Вольга скончыла 5 класаў польскай школы ў вёсцы Лаша, што ў 1933 г., калі ёй споўнілася 13 гадоў, яна пайшла ў парабкі. Працавала сезонна на палетках памешчыкаў, асаднікаў. Так і далей яна гнула б плечы, калі б не прыйшло восенню 1939 г. вызваленне заходнебеларускіх зямель.

Перабудова пачалася і ў вёсцы Лаша. Тут ствараецца сялянскі камітэт. Пачаўся падзел памешчыцкай зямлі, падрыхтоўка і правядзенне выбараў у Народны сход Заходняй Беларусі і іншыя падзеі. Усё гэта захапіла Вольгу Соламаву, яна адной з першых у сваёй вёсцы ўступае ў камсамол, прымае актыўны ўдзел у грамадскім жыцці. Яе абралі членам выбарчай камісіі па выбарах у Вярхоўны Савет СССР і БССР, якія праходзілі ў сакавіку 1940 г.

У вёсцы Лаша - адной з першых у Гродзенскім раёне - 23 сакавіка 1940 г. быў арганізаваны калгас імя XXII гадавіны Рабоча-Сялянскай Чырвонай Арміі. Вольгу выбралі членам праўлення калгаса.

У той першы год Савецкай улады ў заходніх абласцях Беларусі даводзілася вырашаць адразу шмат важных і вялікіх задач. Адной з іх быў усенавуч дзяцей школьнага ўзросту. Але не хапала настаўнікаў, асабліва на сяле. Па закліку камсамола на настаўніцкія курсы ў Гродна сярод іншых прыбыла і Вольга Соламава. Заняткі пачаліся 15 красавіка 1940 г.

І вось курсы закончаны, на руках у Вольгі пасведчанне настаўніцы пачатковых класаў за № 594, і яна па загаду аддзела асветы Гродзенскага райвыканкама прызначаецца з 20 жніўня 1940 г. настаўніцай пачатковай школы ў вёсцы Іванаўцы Гродзенскага раёна.

З вялікім энтузіязмам пачала працу ў школе маладая настаўніца. Яна вучыла і сама вучылася. Знаходзіла час для грамадскай працы, сустракалася з сялянамі, расказвала ім аб навінах, аб Савецкай уладзе, давала парады. Да яе ў вёсцы адносіліся з пашанай, а ў снежні 1940 г. выбралі сваім дэпутатам у абласны Савет.

У актыўнай працы хутка ішоў час, але вайна пераблытала ўсе намеры. Адступала Вольга разам з войскам, апынулася спачатку на Паволжы, а потым у Мардовіі.

Далёка на захадзе засталіся родныя мясціны, там гаспадарылі акупанты. Вольга, як і тысячы такіх жа савецкіх маладых людзей, рвалася на фронт ці ў партызанскі атрад. Яна пісала пісьмы ў ЦК камсамола, і вось ёй прыйшоў выклік з Масквы. Пасля заканчэння спецкурсаў пры Беларускім штабе партызанскага руху яна ў студзені 1943 г. у складзе групы таварышаў па зброі накіравана да лініі фронту, а адтуль на самалёце ў тыл ворага.

"...Я клянуся, што хутчэй загіну ў жорсткім баі з ворагам, чым аддам сябе, сваю сям'ю і ўвесь беларускі народ у рабства крываваму фашызму", - паклялася Соламава перад сваімі таварышамі - партызанамі.

Лясамі, міма фашысцкіх гарнізонаў Вольга з групай партызан прыйшла на родную Гродзеншчыну. Пачалася поўная суровых будняў барацьба з фашыстамі. Менавіта ў ёй і раскрыўся характар адважнай партызанкі. Яе выбралі сакратаром Гродзенскага гарадскога падпольнага камiтэта камсамола.

Соламава хадзіла на баявыя заданні па падрыву варожых эшалонаў, удзельнічала ў баях. Асабліва вызначылася маладая партызанка ў прапагандысцкай рабоце сярод насельніцтва. Пагарджаючы небяспекай, яна з партызанамі ішла ад хутара да хутара, ад вёскі да вёскі, несла слова праўды з фронту, распаўсюджвала партызанскія лістоўкі, узнімала моладзь на барацьбу з захопнікамі.

2 лютага 1944 г. на хутары каля вёскі Жорнаўка Гродзенскага раёна Вольга Соламава і партызан, член Гродзенскага падпольнага райкама партыі Васіль Бібіч, былі высачаны і акружаны фашыстамі. У няроўным баі яны абое загінулі. Вольга Соламава адстрэльвалася, паволі прабіраючыся да лесу, але была паранена і апошнюю кулю, каб не захапілі яе ворагі жывой, выстраліла сабе ў сэрца.

За мужнасць у барацьбе з ворагам, за актыўную антыфашысцкую дзейнасць Вольга Восіпаўна Соламава пасмяротна ўзнагароджана ордэнам Айчыннай вайны II ступені і медалём "Партызану Вялікай Айчыннай вайны I ступені".

Пахавана Вольга Восіпаўна Соламава і яе баявы таварыш Васіль Фёдаравіч Бібіч у брацкай магіле ў гарадскім парку Гродна.

У вёсцы Жорнаўка, на месцы гібелі Вольгі Соламавай, і ў Лашы ёй пастаўлены помнікі, а ў Гродне яе імем названа вуліца ў занёманскай частцы горада.

Успаміны пра Вольгу Соламаву Самуіла Якаўлевіча Шварцмана, камісара партызанскага атрада «Зорка» брыгады імя Кастуся Каліноўскага Беластоцкага злучэння 3 мая 1985 года.

Мы знаходзімся з вамі на вуліцы, якая носіць імя слаўнай дачкі беларускага народа Вольгі Іосіфаўны Соламавай.

Вольга нарадзілася ў беднай сялянскай сям'і ў вёсцы Лаша, Гродзенскага раёна ў 1921 годзе.

У дзяцінстве яна выпрабавала патрэбу і пазбаўлення, як сотні тысяч дзяцей рабочых і сялян, якія жылі пад акупацыяй. Беззямелле і малазямелле, непасільныя падаткі, штрафы рознага роду, нізкія цэны на сельгаспрадукты, высокія на прамысловыя тавары, душылі селяніна.

Дастаткова хаця б прывесці такі прыклад, каб купіць адну
скрынку запалак, трэба было прадаць 10 яек.

Да цяжкаму эканамічнаму становішчу яшчэ дадалося палітычнае бяспраўе, нацыянальны прыгнёт і масавы тэрор супраць найшырэйшых народных мас. Хамская мова, быдла, пайшоў прэч - гэта былі любімыя словы акупантаў у звароце з беларусамі.

Сонца свабоды заззяла над разадранай зямлёю Заходняй Беларусі, калі ў 1939 годзе наша Савецкая Армія працягнула брацкую дапамогу і вызваліла Заходнюю Беларусь і Заходнюю Украіну, ад поўнага спусташэння і прыгнёту нямецкім фашызмам.

Светлы і радасны дзень настаў для Вольгі як для ўсяго беларускага народа і працоўных мас, ажыццявілася шматгадовая мара. Заходняя Беларусь была злучана ў адзіную беларускую савецкую дзяржаву.

Вольга разам з сям'ёй уступае ў калгас. Станавіцца трактарыстка. Уступае ў рады Ленінскага камсамола. Як актывістку калгас і Камсамольская арганізацыя пасылаюць Вольгу на курсы пры Гродзенскім педагагічным вучылішчы. Пасля паспяховага яго заканчэння Вольгу накіроўваюць на працу настаўніцай у вёску Кашэўнікі Гродзенскага раёна. У 1940 годзе Вольгу Іосіфаўну народ абірае дэпутатам Беластоцкага абласнога Савета дэпутатаў працоўных.

Тады я з ёй упершыню пазнаёміўся. Яна сябравала з іншым
дэпутатам - Любоўю Асіпоўнай Прытыцкай (родная сястра слаўнага сына беларускага народа Сяргея Асіповіча Прытыцкага).

Аднойчы тут на свяце вуліцы выступіў родны брат Вольгі Міхаіл Іосіфавіч Соламаў, які сказаў, што праводзячы сястру ў вёску Кашэўнікі, па шляху Вольга сказала, калі пачнецца вайна, пайду на фронт, каб са зброяй у руках змагацца супраць лютых ворагаў Айчыны і ўсяго чалавецтва.

Калі фашысцкія орды рынуліся на нашу Радзіму, Вользе ўдалося эвакуіравацца. Знаходзячыся на Волзе, яна нястомна думае аб роднай Гарадзеншчыне, дзе нарадзілася, расла, уступіла ў камсамол і стала выбранніцай народа. Не раз яна звяртаецца з просьбай у ЦК КПБ і ЦК ЛКСМБ, каб яе накіравалі ў тыл праціўніка.

Улетку 1942 года з Вольгай сустракаемся на беларускай партызанскім зборы, які знаходзіўся ў Арэхаўцы недалёка ад старадаўняга рускага горада - Мурама. Пяць месяцаў разам хадзілі на заняткі, вывучаючы падрыўную справу, зброю розных сістэм, парашут і г.д. пры сустрэчах яна больш за ўсё казала ў якіх найцяжэйшых умовах жывуць народныя масы пад акупацыяй гітлераўскай Германіі. Жахлівыя злачынствы і зверствы, учыненыя фашыстамі над савецкімі людзьмі, выклікалі гнеў, абурэнне і нянавісць у маладой дзяўчыны, як ва ўсіх савецкіх людзей супраць гітлерызму і іх парадкаў, сэрца маладой патрыёткі напоўнілася смагай змагацца з ворагам, дапамагчы свайму народу, які вядзе пад кіраўніцтвам Камуністычнай партыі святую, гераічную барацьбу супраць фашысцкіх захопнікаў, адстойваючы кожную пядзю сваёй роднай зямлі.

11 студзеня 1943 года з Маскоўскай зямлі мы праводзім Вольгу разам з таварышамі ў далёкі шлях, на слаўныя справы - у глыбокі тыл праціўніка. Праводзіны і развітанне адлюстраваныя на адной з фатаграфіі, якая знаходзіцца ў музеях Мінска і Гродна. Селі яны ў цяплушках і адправіліся да лініі фронту. Яна была апранута ў ваеннай форме: гімнасцёрка, чорная спадніца, кірзавыя боты, ватоўка, вушанка. Рыштунак: выбухоўкі, асабістая зброя, выбухоўка, боепрыпасы, ручныя гранаты, фінскі нож - спадарожнік партызана, соль, некалькі флакончыкаў з глюкозай, лыжы. Праз лінію фронту павінны былі перайсці на лыжах. Праз два дні наша спецгрупа развітвалася з вялікай зямлёй.

Каля лініі фронту зноў сустракаемся.

B першых чыслах мая месяца Вольга разам са спецгрупай на планёры пералятае лінію фронту і на Партызанскім аэрадроме "Сяляўшчына" пад Віцебскам прызямлілася. У гэты ж вечар і наша спецгрупа прызямлілася на гэтым жа аэрадроме.

З-пад Віцебска на Гродзеншчыну дабіраліся пешшу. З баямі фарсіравалі Заходнюю Дзвіну і іншыя рубяжы. Прыбылі ў Ліпічанскую пушчу, дзе ўжо грунтавалася шмат партызанскіх атрадаў і брыгад, якія дзейнічалі на Гродзеншчыне. З Ліпічанскай пушчы партызаны Вольга Соламава, Васіль Бібіч і іншыя былі накіраваныя ў Гродзенскі раён.

У той час Вольга была сакратаром Гродзенскага падпольнага гарадскога камітэта камсамола.

Знаходзячыся ў вёсцы  Жорнаўка ў 30 км. на паўднёвым-захадзе ад Гродна ў доме Антона Антонавіча Мілашэўскага, Вольга нават села прасці. Раптам хтосьці заўважыў, што немцы ідуць у бок хаты Марыі Іванаўны Жвалеўскай, якую народныя мсціўцы называлі партызанскай маці. Вольга хутка апранулася, узяла аўтамат і выскачыла з дому, пабегла ў бок пералеску, услед за ёй Васіль Бібіч.

Фашысцкая зграя адкрывае кулямётна - аўтаматны і мінамётны агонь. У няроўным баі падае Васіль Бібіч. Фашысты хацелі Вольгу ўзяць жывой, але яна, да апошняга патрона адстрэльваючыся загінула смерцю адважных у жорсткай сутычцы з ворагам.

Кожны чалавек за час свайго жыцця сустракаецца з многімі і разнастайнымі людзьмі, з часам адны цалкам знікаюць з нашай памяці, а іншых зусім не хочаш успамінаць. Але ёсць такія людзі, якія пакідаюць такі след у нашай памяці, што ніколі пра іх не забываеш, і заўсёды яны стаяць перад тваімі вачыма. Менавіта такая была наша Вольга. Яна была бясстрашная ў баі з ворагамі сацыялістычнай Радзімы, нястомны змагар за народнае шчасце. З усім сэрцам зненавідзела фашысцкіх захопнікаў і іх парадкаў. Больш за ўсё яна любіла сацыялістычную Айчыну, савецкі народ. Да канца свайго жыцця яна з гонарам выканала свой воінскі абавязак і высокае званне члена Ленінскага камсамола. Яна была вельмі абаяльная, добры, чулы таварыш. Сваё кароткае і слаўнае жыццё наша Вольга аддала за гонар і незалежнасць нашай Радзімы. Інтарэсы Радзімы і Камуністычнай партыі вышэй за ўсё былі ў яе.

Калі ў наш партызанскі атрад "зорка" брыгады імя Кастуся Каліноўскага дайшла сумная вестка пра гібель нашага баявога сябра, мы пакляліся яшчэ лепш біцца са лютымі ворагамі Айчыны. Вольга назаўжды засталася ў нашых сэрцах як верная Дачка вялікага савецкага народа! Яе кароткая жыццё - яркі прыклад самаахвярнага служэння савецкаму народу, сацыялістычнай Радзімы і Камуністычнай партыі.

Штогод у Дзень Перамогі былыя партызаны сумесна з дзецьмі і ўнукамі едуць у вёскі Жорнаўка і Канюхі, ускладаюць вянкі да абеліска і помніка нашай дарагі Олі.

Мая сястра. Запісала Я.А. Козырава са слоў Валянціны Савельеўны, стрыечнай сястры В.Соламавай, 1931 г.н.

Нарадзілася ў вёсцы Лаша ў 1920 годзе. У сям'і былі яшчэ 2 браты, якія жылі ў Гродне і ўжо памерлі, і сястра Ларыса, 1936 года нараджэння. Жыве ў Гародні.

Бацькі жылі з бацькам і мачахай, жонкай бацькі Вольгі. У мачахі быў свой сын, таму яна ўгаварыла мужа ўсю зямлю аддаць свайму сыну. Бацьку Вольгі не дасталася нічога, таму яны жылі бедна і ёй давялося ісці працаваць у Лікаўку, у маёнтак Пцічкіна.

У 1939 годзе ліквідаваныя былі польскія школы, патрэбныя былі настаўнікі, і Вольгу паслалі на шасцімесячныя курсы настаўнікаў. Пасля заканчэння яна працавала ў Іванаўцах (за Індурай), вяла пачатковыя класы.

17 верасня 1939 года вызваліцеляў сустракалі хлебам - соллю і кветкамі, ставілі браму. Такі быў высокі патрыятызм.

У 1940 годзе бачылі яе на Міколу (22 мая) у апошні раз на
мосце праз Свіслач, паміж Літвінкамі і Сухой далінай.

У 1941 годзе сышла з войскамі на ўсход і апынулася ў Чувашыі. Там - таксама вучыла дзяцей.

У 1943 годзе вярнулася на акупаваную тэрыторыю, каб біць ворага. Была сакратаром падпольнага гаркама камсамола, ваявала ў партызанскім атрадзе пад камандаваннем генерала Капусты.

У пачатку студзеня 1944 года прыйшлі да Жукам у Сухі даліне (да цётцы Вольгі Соламавай) трое партызан. Адзін кажа: «Адчыніце, будзем хутка сваякамі". Гэта быў Бібіч Васіль, жаніх Вольга. Ён быў у ваеннай форме. Астатнія былі ў белых кажухах. Усе аўтаматы паставілі ля печкі і сказалі: "чакайце хутка ў госці".

25 лютага 1944 года яе не стала. Яна загінула ў Жорнаўцах. Справа было так. Вольга і Васіль Бібіч спыніліся на пастой у Жорнаўцах, а фашысцкі гарнізон быў у Індуры. Вольга ўбачыла ў акно, што ідуць немцы, і сталі адступаць. Кажуць, што нехта данёс на партызан. Яны адстрэльваліся да апошняга, а апошні
патрон - у сябе.

Спачатку былі пахаваны на месцы гібелі, а ў 1945 годзе перавезлі ў Гродна, перапахавалі ў брацкай магіле ў парку. Маці не казалі, што Вольга загінула, сказалі толькі пасля вызваленне. Маці была на перапахаванні і паспела павярнуць
яе тварам уверх.

Успаміны мамы В.Соломовой. Мая дачка.

Нарадзілася ў 1920 годзе, 29 мая ў вёсцы Лаша. Скончыла 5 класаў Лашанскай школы пры польскай уладзе. Пасля заканчэння пяці класаў Оля хадзіла на заробкі да пана, дапамагала сям'і, была самай старэйшай. Вырасла яна на памешчыцкіх палях, не заўважылі мы нават, як яна расла, толькі пераначаваць звярталася дадому.

Характар яе быў вельмі добры. Заўсёды была вясёлая, старанная. Оля не любіла праводзіць час дарма, старалася вышываць, ткаць. Оля любіла розную працу.

Оля любіла малодшых дзяцей, сястру Ларысу і двух братоў, заўсёды старалася дапамагчы ім, клапацілася пра іх больш за мяне. Ніколі яна не крыўдзілася ні на якія цяжкасці.

У 1939 годзе, калі Заходняя Беларусь была вызвалена, Оля ўступіла ў камсамол і паступіла
на шасцімесячныя курсы пры Гродзенскім педвучылішча. Пасля заканчэння курсаў працавала настаўніцай у вёсцы Іванаўцы, потым у вёсцы Кашэўнікі. Там яе ў 1940 годзе вылучылі кандыдатам у дэпутаты Гродзенскага абласнога Саветы.

Рост яе высокі, валасы чорныя. Насіла доўгую касу. Оля была прыгожая, стройная дзяўчына, змагла спадабацца. Яна не была ганарлівай, да ўсіх ставілася добра. Яна ўсё казала мне: "Мама, не гаруйце, усё будзе добра, прыйшло зусім іншае
час...»

Але ў 1941 годзе пачалося іншае час, пачалася вайна. Оля
эвакуіравалася ў Паволжы, у Мардоўскую АССР.

У 1943 годзе мы даведаліся, што Вольга знаходзіцца ў Беларусі. Але сустрэцца з ёй не прыйшлося, расказаць яна нам нічога не здолець. Толькі праз сувязных мы даведаліся, што Вольга знаходзіцца ў партызанскім атрадзе. Замест сустрэчы з ёй нам перадалі вестка аб яе гібелі ў вёсцы Жорнаўка. Пахавана Оля ў брацкай магіле г. Гродна, у парку.

Смерць Олі  для мяне - гэта вялікае і цяжкае гора. Забыць яе я
ніколі не змагу. Пра сябе для мяне яна пакінула ўсё толькі
добрае.

Ірына Рыгораўна Соламава, маці Олі.