Антрапонімы вёскі Жытомля

Блок 2.

Прозвішчы аднавяскоўцаў

 

Як вядома, род, ці народ яднаюцца адным
словам – радзіма. Ці часта мы задумваемся: адкуль
пайшоў я сам, адкуль пачалася мая дарога ў свет?
Віталь Вітка

Адна з прычын узнікнення прозвішчаў – недастатковая колькасць уласных імёнаў, што прыводзіла да іх частага паўтарэння. Каб мець магчымасць дакладна вылучаць пэўную асобу, узнікла неабходнасць у дадатковых сродках яе абазначэння. Такімі сродкамі сталі другое імя, імя-мянушка, імя па бацьку. Калі імя належыць асобна аднаму чалавеку, то прозвішча – паняцце больш шырокае, яно агульнае для ўсёй сям’і, а бывае нават і для ўсёй вёскі – Талочкі, Цыдзікі, Абуховічы.

Працэс фарміравання прозвішчаў быў паступовы. Прыдумаць прозвішча дапамагалі:

а) картографы, якія пачалі пераносіць назвы гарадоў і вёсак на паперу;

б) святары, калі запісвалі тых, хто браўся шлюбам;

в) пісары, калі памылкова, або знарок запісвалі прозвішча на іншы лад.

Шматлікія беларускія прозвішчы паходзяць: па-першае, ад агульных назоўнікаў, якія паспелі на прамежкавым этапе пабыць уласным імем чалавека, асабліва ў дахрысціянскі перыяд (Ткач, Кот, Казёл, Жук); па-другое, яны ўтварыліся ад уласных кананічных імёнаў (Іван–Іваноў, Іваноўскі, Івашка); па-трэцяе – ад шматлікіх агульных назоўнікаў, якія на першым этапе падкрэслівалі характэрную асаблівасць чалавека і былі спачатку імёнамі-мянушкамі (Болбат, Гарошка, Каплун).

Побач з уласным імем чалавека ў помніках пісьменства нярэдка бачым назвы людзей па:

а) прафесіі (Пётр: ганчар, адсюль прозвішча – Ганчарук),

б) паселішчы, дзе чалавек нарадзіўся (Іван: пінчук – Пінскі),

в) паводле характэрнай прыкметы яго знешнасці (Васіль: крыварукі – Крываручка).

Значная колькасць прозвішчаў трапіла да нас ад суседніх народаў і іх моў. Нашы землі ў розны час належалі вялікаму княству Літоўскаму, Рэчы Паспалітай, Расійскай імперыі. Пад уплывам моў суседскіх народаў у нашай анамастычнай сістэме замацаваліся іх прозвішчы і імёны. У наш час многія аднавяскоўцы маюць тыповыя рускія, польскія, літоўскія прозвішчы: Антонаў, Галаванаў, Сапкоўскі, Літоўчанка.

Для нашай мясцовасці тыпічнай з’яўляецца такая акалічнасць, як прозвішчы на –скі, -цкі, -іч, -овіч, -евіч. У мінулым такія прозвішчы ў беларусаў, украінцаў і палякаў паказвалі да якого сацыяльнага слоя чалавек адносіцца. Прозвішчы на –скі, -цкі раней належалі шляхце, такія ж якасці ў беларусаў мелі і прозвішчы на –овіч, -евіч. У польскай жа мове прозвішчы на –овіц, -евіц, наадварот падкрэслівалі ніжэйшую сацыяльную ацэнку і былі частымі сярод простага люду.

Нашы продкі давалі прозвішчы на “сама тыя” тым, хто быў упарты, ганарлівы – “сама тая, што ўступіць” - Саматохіна, на “як” атрымлівалі прозвішчы тыя, хто меў звычку перапытваць тое, аб чым гаварылася – Якусевіч.

Звернемся да прозвішчаў аднавяскоўцаў і паспрабуем разабрацца ў іх паходжанні.

Трэба адзначыць, што для нашай мясцовасці характэрна наёмасць прозвішчаў не толькі тых, што мелі нашы продкі, але ёсць і рускія, літоўскія, сербскія. Наша вёска стаіць на месцы, дзе праходзіў паштовы шлях ад Гродна да Вільні. Вёска заўжды лічылася не маленькай, таму вабіла да сябе люд з іншых мясцін. Падчас Першай сусветнай вайны амаль усе жыхары Жытомлі рушылі ў Расію, назад вярнуліся толькі ў 1920 годзе. І вярнуліся многія не адны, пабраліся шлюбам з рускімі. У той час, калі Беларусь увахозіла ў склад Савецкага Саюзу ішло аб’яднанне калгасаў, у нас вялося будаўніцтва жылля, многіх вабіла танная жытло і добры заробак. Вось і пацягнуліся ў Жытомлю з Віцебшчыны, Казахстана, Літвы… Пасля выбуху на Чарнобыльскай АЭС у Жытомлю прыехалі перасяленцы з зоны адлучэння. Вось і атрымліваецца, што сярод нас носьбіты прозвішчаў з розных мясцін.

Абуховіч – прозвішча давалася ляснікам, за тое, што яны насілі за поясам сякеру з абушком.

Аверка – ад слова "аверта" – бегчы назад.

Адаменя – ад імя Адам.

Адамовіч – ад імя Адам.

Андрэйчык – ад імя Андрэй.

Антоненка – ад імя Антон.

Антонаў – ад імя Антон.

Апалайка – ад слова "апала" (гнеў, няміласць).

Арцукевіч – ад слова цурчаць, цячы.

Бабко – ад слова боб.

Бакшук – 1-шы вар. той, хто шукае,

2-гі вар. “ба ашуканец”.

Барадаўка – непасрэдна ад слова барадаўка.

Барадзін – ад слова барада.

Барысевіч – ад імя Барыс.

Бачкароў – ад слова бочка.

Беланаў – ад колеру валос – белы.

Бівойна - словазлучэнне бі воіна.

Болбат – чалавек, які многа гаворыць – балбоча.

Брыцько – ад слова брыца (пластуша).

Булай – з кіргізкага – "булай" – паказвацца з-за сцяны.

Варонін – ад слова варона.

Варонка – ад слова варона.

Галаванаў – ад слова галава.

Гарошка – ад слова гарох.

Гуд – ад слова гуд – гаворыць моцна.

Давыдоўскі – ад імя Давід.

Далгашэй – ад слоў доўгая шыя.

Жывушка – ад слова жывучы.

Жытко – ад слова жыта.

Жук – ад слова жук.

Жукель – ад слова жук.

Жэлатаў – ад слова жыла.

Заблоцкі – той, хто жыве за балотам.

Зорка – ад слова зорка.

Зуй – ад мянушкі, якую давалі рослым, а паводзіны як у дзіцяці.

Іваноўскі – ад імя Іван.

Івашка – ад імя Іван.

Казлоўскі – ад слова казёл.

Калбыко – ад слова бык.

Камінскі – той, хто паліў у пана камін.

Канстанцінаў – ад імя Канстанцін.

Каралькоў – ад слова кароль.

Касякоўскі – чалавек, які меў промахі (касякі).

Качан – ад слова качан.

Кашкевіч – ад слова каша.

Кашчэй – ад назвы міфалагічнага героя Кашчэя.

Кізевіч – ад слова кізіл.

Козел – ад слова казёл.

Кравец – ад слова кроіць.

Краўцэвіч – ад слова кравец.

Крупіца – ад слова крупіца.

Крываручка – ад слоў крывая рука.

Крываблоцкі – ад слоў крывыя бакі.

Кузміч – ад грэчаскага слова козмас – упрыгожванне з зорак.

Кузняцоў – ад слова кузнец.

Кулевіч – ад імя Акуліна (арліная).

Кулікоўскі – ад імя Акуліна.

Кулінко – ад імя Акуліна.

Кучка – ад слова куча.

Кучэйка – ад слова куча.

Кучынскі – ад слова куча.

Кушнер – ад слова кушнер, так называлі тых, хто вырабляў шкуры звяроў.

Лазута – ад слова лазун (майстар добра ладзіць).

Лаўчынскі – ад слова лоўкі, спрытны.

Лапыш – ад слова лапа.

Лашчэўскі – ад слова лашчына.

Лебедзеў – ад слова лебедзь.

Лебедевіч – ад слова лебедзь.

Леонаў – ад імя Лявон.

Літрыеў - 1-шы вар. ад слова ліць.

2-гі вар. ад слова літар.

Лічык – ад слова лічыць.

Майко – народжаны ў маі.

Максімаў – ад імя Максім.

Максімовіч – ад імя Максім.

Малевіч – ад слова малы.

Малюк – ад слова малы.

Малышко – ад слова малы.

Мамчыц – альбо мамчын ( які належыць маме).

Масевіч – той, хто мала сея.

Матіхвейчык – ад імя Маціхвей.

Мядзведзеў – заалагічны тэрмін ад слова мядзведзь.

Мілоста – ад імя мілы.

Мініч - ад грэчаскага імя Міна, што азначае месяц.

Мінько - ад грэчаскага імя Міна, што азначае месяц.

Мінцэвіч - ад грэчаскага імя Міна, што азначае месяц.

Міхалковіч – ад імя Міхайла.

Міхайлоўскі - ад імя Міхайла.

Мулярчык – па прафесіі муляр.

Нікалаеў – ад імя Мікалай, рус. Николай.

Нікіфараў - ад імя Нікіфар.

Новік – навабранец.

Пабудка – ад слова пабудова.

Паведайка – той, хто паведвае.

Паўлаў - ад імя Павел.

Пасешнюк – ад слова пасечнік (пчаляр).

Пачэпка – той, хто чапляецца.

Пахомчык - ад імя Пахом.

Пералайка – ад слова лаецца.

Плаўскі – той, хто добра плавае.

Полудзень – абед, палова дня.

Пракопчык – ад слова пракапаць.

Пузыня – ад слова пузаты.

Пятрэвіч - ад імя Пятро.

Рагоўкі – ад слова рага, рагі – струменьчыкі вадасці.

Размысла – ад слова размысліць, абдумаць.

Разнічэнка – ад слова разніца.

Рамандліцкі – ад імя Раман.

Рапекта - ад слова рапа (салёная вада).

Раўко – той, хто раве.

Роўба – словазлучэнне бачу роў.

Савін - ад слова сава.

Савук - ад слова сава.

Саковіч – ад слова сак.

Самойла - ад слоў "сам" і "мыя".

Сапкоўскі - ад слова сапун.

Сапоцька – ад слоў сам пацее.

Саханаў - ад слова саха.

Семеновіч – ад імя Сямён.

Сечка - ад слова сечка –дробная салома.

Сіманаў – ад імя Сіма.

Сіткевіч - ад слова сіта.

Скорб – 1-шы вар. - ад слова скарб.

2-гі вар. - ад слова мур – камянная сцяна.

Статкевтч - ад слова статак – гурт кароў.

Суднікоўскі - ад слова судна.

Сухоцкі - ад слова сухоты.

Сцяпанаў – ад імя Сцяпан.

Талочка - ад слова талака.

Тарас – ад імя Тарас.

Таначоў - ад слова танны.

Ткач – па прафесіі ткач.

Трусь - ад слова трус.

Філіповіч – ад імя Філіп.

Фурса – ад арабскага фарас – конь.

Хадунай – хадок за Дунай.

Хвайніцкі - ад слова хвойка.

Хрыпакоў - ад слова хрыплы, хрыпаты.

Худоба - ад слова худоба – жывёла.

Цыбульскі - ад слова цыбуля.

Цыдзік - ад слова цыдулка, пісулька.

Чарнушчык – словазлучэнне чорныя вушы.

Шакалей – 1-шы вар.- ад слова шакал.

2-гі вар. – ад слова шалёны.

Шкрэдаў- ад слова крэйда, мел.

Шляга – 1-шы вар.ад слова шляга-прыстасаванне для ўтрамбоўкі,

2-гі вар. ад слова шляка – вызкая палоска тканіны, альбо скуры.

Шостка – ад слова шост (жэрдка).

Шумель – ад слова шум.

Шыленка - ад слова шыла.

Шышка - ад слова шышка.

Юрэчка - з рус. мовы юр – бойкая, людная мясціна (торг).

Якусевіч – ад слоў як усе.

Яновіч – ад імя Ян.

Янута - ад імя Ян.

Янушкевіч - ад імя Ян.

Янушка - ад імя Ян.

Блок 3.

Мянушкі аднавяскоўцаў.

 

“Данік - меў не адну, а некалькі мянушак,- то
Сівы, то Гусак, то Манька...
Сівым яго празвалі за валасы, асабліва светлыя
улетку. Гусаком – таму, што калісьці нагнаў
страху стары Міронаў гусак.
“Манька” у іхняй вёсцы называюць левую руку.
А Данік усё страшыў, крычаў: “Во як дам табе з манькі”.

Ва ўсе часы, як сведчаць матэрыялы даследаванняў, у беларусаў шырока ўжываліся мянушкі – нешта пераходнае паміж імем і прозвішчам. Мянушкі ўзніклі раней за прозвішчы. Мянушкамі ў адносінах паміж сабою ў сярэднявечча карысталіся нават князі. Даволі пашыранай была традыцыя даваць мянушкі прыгонным. Яны нярэдка замацоўваліся за іх носьбітамі, а для наступных пакаленняў паступова станавіліся прозвішчам.

Мянушкі ўжываюцца як яшчэ адно неафіцыйнае прозвішча да пэўнага канкрэтнага чалавека. Універсальнасць іх у тым, што яны не толькі канкрэтна называюць асобу, але і характарызуюць яе па нейкай адметнай асаблівасці. Напрыклад, па знешнасці – (Цыган), па фізічным недахопам – (Касаротаў).

Усе мянушкі можна падзяліць на групы:

а) мянушкі, утвораныя паводле назваў прадстаўнікоў жывёльнага або расліннага свету – (Баран, Ежык – бел. Вожык);

б) ад розных форм хрысціянскіх імён – (Федзя);

в) па прафесіі – (Хлебароб, Прапаршчык, Матрос);

г) мянушкі са зневажальным значэннем – (Апарыш);

д) скарочаныя прозвішчы – (Струкаў-Стручок, Хрыпакоў-Хрыпак, Мяджыдаў-Меня);

е) ад фізічных пераваг ці недахопаў – (Касаротаў);

ё) ад слова, якое чалавек любіць паўтараць – (Парапіва);

ж) часта мянушкі даюць людзям з аднолькавымі прозвішчамі. Так у нас у вёсцы некалькі чалавек маюць прозвішча Полудзень, каб адрозніваць, адны маюць мянушку – Святыя, другія – Юрачкавы, трэція – Спічкі;

з) мянушкі даюць людзям і каб вылучыць адну асобу ад іншай па якой-небудзь рысе – (Факір, Залаты).

Мянушкі часта так прыстаюць да чалавека, што імя яго і нават прозвішча гучыць толькі ў афіцыйных установах, а запісана толькі ў дакументах.

Адной з форм мянушак з’яўляюцца літаратурныя псеўданімы. Гэта штучнаствораныя, альбо пераіначаныя імёны, пад якімі пісьменнікі падпісваюць свае творы і карыстаюцца ў рэальным жыцці. Прыкладам могуць служыць Я. Колас і Я. Купала. У нас у вёсцы няма пісьменнікаў, якія б мелі псеўданімы, таму звернемся да мянушак аднавяскоўцаў і паспрабуем разабрацца ў іх паходжанні. Трэба заўважыць, што ў наш час чалавека можна адрозніваць ад іншых толькі па прозвішчу, імені і імені па бацьку. Неабходнасць даваць мянушкі даўно адпала, але звычка засталася. Прашу прабачэння, калі хто знойдзе нейкую знявагу ў сваёй мянушцы.

Афіцэр, ён жа пехацінец – хвалько, любіць казаць, што ў войску даслужыў ледзь не да генерала, а сам нават не мае афіцэрскага звання.

Гарачы – вельмі спрытны, хуткі да працы чалавек, у яго руках усялякая справа гарыць.

Гірэй – чалавек, які атрымаў гэту мянушку, любіў казаць: “Гірэй дзела”, усё “гірэй”, што ў перакладзе з татарскага “добра”. Чалавек той даўно памёр, мянушка перайшла да сына, і нават вуліца, на якой ён першым пабудаваў хаціну, мае саманазву Гірэяўка.

Ежык – цяжка выявіць, чаму чалавек атрымаў такую мянушку. Яго звалі так нават і ў 90-гадовым узросте, жонка таксама Ежычыха.

Каралёк – сталы чалавек, невялікага росту, мажнага складу, нейкае знешняе падабенства, с погляду аднавяскоўцаў, да караля, дакладней да караля не дацягвае, так – каралёк.

Касаротаў - за невялікі, ледзь прыкметны недахоп.

Кветачка – прыгожая жанчына з цудоўным голасам.

Клыпка – мела мужа – калеку, без нагі, за ім мянушка ніяк не замацавалася, а вось жанчына стала клыпкай.

Коля-Федзя – мае імя Коля, але з маленства атрымаў мянушку Федзя (паводле кінакамедыі «‎Операция “Ы” и другие приключения Шурика». Цікава тое, што прозвішча гэтага чалавека таксама мае другое наўменне з Полудня на Юрачкаў. Юрачкамі празвалі ад імені Юрась, якое меў прадзед. Вось і атрымліваецца, што чалавек па пашпарту Полудзень Мікалай, а па вясковаму Коля - Федзя Юрачкаў.

Князік – позняе і вельмі чаканае дзіця ў бацькоў, рос тоўстым, бацька хвастаўся сваім “князікам”. Цяпер мае сарака гадовы ўзрост, але ўсё князік.

Кубачак – чалавек, які любіў піць толькі з кубачка ці то піва, ці гарбату, казаў: “Налі кубачак”.

Кубусь, ён жа Кубэлак – у дзяцінстве любіў спяваць: “Куба, любоў мая”, ужо у старым узросце, а ўсё Кубусь.

Любачка – чалавек, які казаў: “Любачка мая”, звяртаючыся да суразмоўца, хто б ён не быў – жанчына, альбо мужчына, меў добры, мягкі характар.

Малінка – жанчына з чырвоным тварам, як маліна.

Марак, ён жа Матрос – служыў на флоце, носіць цяльняшку, адсюль і мянушка.

Парапіва – калісці ў Жытомлі была свая піўнушка, дзе прадавалася піва на разліў. Чалавек гэты заўжды заказваў пару піва, вось і атрымаў мянушку парапіва.

Прапаршчыца – маладая дзяўчына закахалася ў прапаршчыка, любоў прайшла, а мянушка засталася на ўсё жыццё, хоць і выходзіла замуж неаднаразова.

Пушкін – за кучаравыя і чорныя валасы, як у паэта.

Рахунак – з вайны прыйшоў без рукі і пачаў працаваць рахункаводам, за тое і атрымаў гэту мянушку.

Рыжы – за рыжы колер валос і канапушкі на твары.

Савелій – за знешняе падабенства з артыстам Савеліям Крамаравым, ці дакладней кажучы, з яго роллю ў кінафільме “Неуловимые мстители”.

Святы – чалавек атрымаў мянушку за тое, што служыў старастай пры царкве, а ў савецкі час гэта не адабралася.

Смятана – мае белы колер валос, амаль альбінос.

Сцяпук – мянушку атрымаў увесь род ад прапрапрадзеда Сцяпана.

Сэм – скарочана ад прозвішча Самойла.

Факір – любіць хітрыць, падманваць, лайдачыць, жыве за кошт іншых.

Філя – такі самы, як факір, філоншчык.

Хахол – жыў пэўны час на Украіне, говар мае мягкі.

Хлебароб – з маленства любіў ездзіць з бацькам на камбаіне падчас збору ўраджая.

Цыган – не столькі за знешняе падабенства, як за характар, хітраваты, працуе абы як і падманваць любіць.

Юрачак – гэту мянушку носіць увесь род ад імені прапрадзеда па імені Юрась.

Чаму адны людзі атрымліваюць мянушкі, што так моцна прыкіпаюць да чалавека, а другія за ўсё жыццё так і не маюць мянушкі?

Магчыма, адной з прычын з’яўляецца характар чалавека, яго знешнасць, недахопы, альбо наадварот, вельмі яркая знешнасць. Як бы тое не было, але мянушка – гэта існуючы антрапанім і яго вывучэнне – састаўная частка краязнаўства.